The Project Gutenberg EBook of Bulalakaw ng Pag-asa, by Ismael Alberto Amado This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Bulalakaw ng Pag-asa Author: Ismael Alberto Amado Release Date: April 14, 2011 [EBook #35868] Language: Tagalog Character set encoding: ISO-8859-1 *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BULALAKAW NG PAG-ASA *** Produced by Tamiko I. Rollings, Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by the Digital and Multimedia Center, Michigan State University Libraries.) ISMAEL A. AMADO BULALAKAW ŃG PAG-ASA Mga Pańgunang Talata Ni Ińigo Ed. Regalado Bulalakaw ng Pág-Asa Sinulat ni Ismael A. Amado noong mga unang araw ng kanyang pagkabinata nang ang kanyang gulang ay lalabing walong taón lamang. Mga Paunang Talata ni Ińigo Ed. Regalado MGA PAUNANG TALATA Giliw na Mangbabasa: Kung sa pagtunghay mo ng mga akdang paris nitó ay wala kang ibáng nais kungdi libańgín ang iyóng kalulwa sa mga pangyayaring tinatawid ng dalawáng pusong nag-iibigan; dalhin ang panimdim sa silíd na pinaglalaguyuan ng mga kalulwang pinagtali ng pag-ibig; mabatíd ang mga hiwaga ng pagmamahalan ng magkasi na karaniwang ibinubuhay ng ating mga mańgańgatha; kung iyán lamang ang iyong hańgád, ay huwag ka nang magpatuloy ng pagbuklat sa mga dahon ng kathang itó, pagka't pananaktan ka lamang ng ulo at maaaksayahan ng panahón: ang aklat na itó'y hindi makatutugon sa iyóng pita. Itó'y bulaklak na waláng bańgó, ńguni't bulaklak. Itó'y parang lańgit na walang buwan ni tala, ni mga bítuing nakaaaliw sa naninimdim na puso; ńguni't may araw na nakapapaso't nakasusunog sa maninipis na balát. Datapuwa't kung ang layon mo'y dumamá ng isáng sugat na dinamdam ng ating bayan; humanap ng isáng buháy na adhika upang pag-arala't dilidilihin; mag-aral ng mga makabayang halimbawa upang ituro sa ibá alang-alang sa kapakanán ng ating Lahi; kung iyán ang iyóng pita ay buklatín mong isa-isa ang mga dahon ng kasaysayang itó, matiyaga mong tunghan ang kaniyang talata, pagka't titibók ang iyong puso at mabubuhay na lalu't lalo ang mga símulaing inaalagaan mo sa dibdib. Ito'y sigáng nagdirińgas ńguni't hindi nakatutupok. Ito'y súnog na naglalagablab; ńguni't waláng mga alipatong sukat pańganibang makapagpapalakí ng apoy. Wala: ang layon ng sumulat ay bumuu, hindi gumiba. Sa pamamagitan ng mga paunang talatang itó ay sukat nang mahinuha ng sinomán ang nilalaman ng Bulalakaw ng Pag-asa: Pag-asa sa isang Bayang matibay na mapapatayo at hindi sa isang Pag-ibig na balót ng mga pagpapakunwari. Ito'y pańgarap; ńguni't yao'y katotohanan. Gayon man, ang pagkakalabas ńgayon ng aklat na itó ay nańgańgailańgan ng isang paliwanag. Palibhasa'y akó--marahil--ang unang sumaksi sa pagkakasulat ng mga unang dahon nitó, kaya siyang napitang tumungkol ng kailańgang pagpapaaninaw kung anó't ang isáng akdang limbag na noon pang Agosto ng 1909 ay ńgayon lamang natuluyang palabasín at ipagbibilí sa mga aklatan. Ang Bulalakaw ng Pag-asa ay natapos sa limbagan noon pa ńgang 1909. Inaaklat na lamang ang kaniyang mga salin nang ang kumatha'y tumanggap ng mahihigpit na payo buhat sa maraming "nakatataas" sa kaniya, at kung bagá sa isáng sumisintang ibig mag-asawa, ang nangyari sa kumatha'y natira sa pananabik, pagka't nang dumulóg sa magkakasal, ito'y nagkaít ng tulong at iminatuwid na bukód sa "menor de edad" ay wala pang "konsentimiento" ang mga magulang. Ang kasál ay naurong. O sa lalong maliwanag: ang aklat ay hindi lumabas. Pinigil ang pagpapalabas. Bakit? Ang sabi ng nańgagpayo: masama ang panahon, sa papawiri'y naglipád-lipad ang mga ibong mangdaragit ... ang mga sisiw ay kailańgang mańgagtago upang huwag mapahamak. Nang mga araw na yao'y sariwang-sariwa pa ang usapín ng "Muling Pagsilang", at pinag-aalinlańganan ng marami ang katibayan ng malayang paglalathala ng anománg babasahin, magíng ito'y aklat o pahayagan kaya. At ... sa pakikibagay sa panahon--hindi sa takot--ang kumatha nitó'y dinaíg ng makatuwirang payo at ang kaniyang aklat ay malaong natulog sa "isang madilím na silid". Buhat noon, ang pańgalan ng kumatha, na, nang mga araw na sinabi'y hinańgaan ng Bayang Tagalog dahil sa matatapang niyang lathalang lumalabas sa mga pahayagan, ay naligpit na rin at di na napagdiníg. żSaan naroon si Ismael A. Amado? żSaan naroon ang batang manunulat na tubo sa San Mateo? Kasalukuyang hinahanap ng sumusulat nitó ang katugunan sa mga tanóng na iyan, nang walang anú-anó'y sa sisipót at inilalahad sa akin ang kaniyang palad. --Isang mahigpit na kamáy at yakap, kaibigan--ang wika niya sa akin;--akó'y maglalayág na patuńgo sa Amerika. --At ang Bulalakaw ng Pag-asa?--ang pamangha kong tanong. --Aywan ko kung saan naparoon, at aywan ko rin kung ano ang kaniyang kahihinatnan. Marahil ay sinunog na nilá. Nakaraan ang mga buwan at taón. At... patí na akong isá sa matatalik na kaibigan ng naglalayag ay hindi tumanggap ng kahi't anóng balita. Parang namatáy sa larańgan ng Panitikang Tagalog ang pańgalang Ismael A. Amado! Walang anú-anó, pagkaraan ng ilang taón, ay napabalitang ang manunulat na tagá San Mateo ay dumating, matapos makapag-aral sa Amerika. Sa una naming pagkikita'y wala kamíng napag-usapan kungdi ang kaniyang "nakatulog" na Bulalakaw... Ang kaibigan ko'y napańgiti lamang at nagpahayag ng ganito: --Ang Bulalakaw ng Pag-asa ay dinatnan ko pa sa aking silíd, naroong nagtalaksan; ńguni't marahil ipasusunog ko na. Kay sama ng pagkakasulat at akóng itó ang una-unang nakakakilala ńgayon ng kasamaan, hindi lamang ng pagkakasulat, kungdi lalu't higít ng iláng isipang doo'y aking inilarawan. ˇSayang na aklat! Gayón man, salamat sa pagpapayo ng maraming kamanunulat sa wikang tagalog, at si Amado'y napilitang sumunod sa kanilang adhika. --Natalo akó kaibigan,--ang wika sa akin.--Ang Bulalakaw ng Pag-asa ay tila ipaaaklat ko rin; ńguni't hindi na upang masunod ang una kong hańgarin, kungdi upang makatulong na lamang sa pagpapayaman ng mga aklat na nasusulat sa ating sariling wika. Dapat mong mabatíd na akó ang una-unang kumikilala na ang aklat na iyá'y hindi nababagay sa panahong itó ng pagtutuluńgán at mabuting pagsasama ng sinasakop at nakasasakop. Ang paglalathala ko nitó'y buńga na lamang ng aking nais na magkaroon ng kahi't isáng aklat na magpapaalala ng mga nangyari ng panahong nakapaiibabaw rito ang katuwiran ng lakás at di ang lakás ng katuwiran. Alaala sa panahong iyan, at wala... Iyán lamang ang nagbunsod sa akin upang ipaaklat ang maralita kong Bulalakaw. At narito't pinaaklat ńga at ńgayo'y buong pusong inihahandóg sa mga giliw na mangbabasa. Gaya nang nasabi na sa dakong unahan nito, ang Bulalakaw ng Pag-asa ay limbag na noon pang Agosto ng 1909. Mula noon hangga ńgayon ay mahigit nang siyam na taón ang nakararaan. Kung ang naturang aklat ay isá lamang buńgang kahoy, nanatili man ang magandang kulay, marahil ay tuyo na't walang katas. Sukat ng makuro ng mga mangbabasa na ang aklat na ito, dahil sa ganiyang pangyayari, ay wala ng katas na pangkasalukuyan. Gayon man, palibhasa'y buháy ang mga pangyayaring tinutukoy sa aklat, ito'y maaaring pakinabańgan ng sinomang may ibig makinabang. żMay katańgian ang aklat na ito? Sa ganang akin ay mayroon, ńguni't wala. Datapuwa't may isang dakilang katańgian: nakahambing siya ni Kristong umano'y nabuhay na muli, matapos malibing sa hukay. żMarami kayang kamalian? Sa ganang akin, ay marami rin; ńguni't wala. Marami, sapagka't talagang marami. At wala, sapagka't ang kumatha na rin ang una-unang nagsasabing napakasama ng pagkakayari sa aklat na ito. Nguni't sinabi ko na: kailańgang isaalang-alang natin ang pangyayaring ang aklat na ito'y sinulat ng kumatha noong bago siya magtuńgo sa Estados Unidos at kaya lamang niya pinalabas ńgayon ay sapagka't siya'y napilitan. Gaya nang nasasabí na sa dakong unahan nito, ang layon ng sumulat sa aklat na itó'y dakila sa lalong dakila: itanim sa puso ng lahat ng Pilipino ang pag-ibig sa Tinubuang Lupa. Lamang ay mapapansing ang sumulat, ay wala sa kanyang sarili nang ito'y sulatin. Manapa'y pinapagsasalita siya ni Rizal, minsa'y sa pamamagítan ni Elias sa "Noli Me Tángere" at kadalasa'y sa pamamagitan ni Simoun sa "Filibusterismo". Ang wika niya: "... kinakailańgang mátanim sa puso at mabatid ng bawa't Pilipino, na ang una at hulíng tungkulin niya sa iyo (sa Bayan) ay ang matutong gumiba, gumutay, tumupok, nang walang kapańgipańgimi, sa dapat igiba, gutayin at tupukin". Nguni't ang kumatha'y may katwiran. żAno't hindi iukilkil tuwi na ang makabuluhang aral ni Rizal, hinggil sa Bayan at sa Lahi? Ang mga giliw na mangbabasa'y hindi naman dapat mag-isip na ang kathang ito'y nakakatang sa mga pag-iisip ni Rizal. Ni hindi maituturing na hańgo. Ni plahio! Ni ano pa man! Kung baga sa paghahasik, ang mga isipang naririya'y tinipon ng ating Bayani sa isang sisidlán at isinasabog namán ni Amado, hindi upang aksayahin, kungdi upang itanim at nang tumubo, mamulaklák at mamuńga. May isang mańgańgathang nakabasa na nitong Bulalakaw ng Pag-asa na sa aki'y nagpahiwatig na karamihan pang mga isipan ng kumatha ay hańgo sa ilang isipan ni Rizal, tungkol sa Bayan natin. Ako'y hindi naniniwala sa bagay na itó, pagka't kung magkakaganyan ay matitiyák nating ang Busabos ng Palad ni Aguilar ay plahio sa Resurrección ni Tolstoy, itó nama'y plahio rin sa La Dama de las Camelias ni Dumas ... At, itó namán, ang Dama de las Camelias, na isang kathang nagtamó ng papuri sa sangdaigdig ay isang plahio lamang sa isang dramang hapón na pinamagatang Kami Ya-Giyé. Ang "argumento" ng mga kathang iyan na aking binanggit ay halos nańgagkakaisa: si Celso ni Rita ay siya ring si Neclindeff ni Maslova sa Resurrección; ńguni't si Neclindeff ni Maslova ay siya ring si Armando ni Margarita sa La Dama de las Camelias; datapwa't ang Armandong itó ay siya ri't di iba ang Giyé ni O'Hare sa dramang hapóng Kami Ya-Giyé, na, unang di hamak sa La Dama; ńguni't kailan ma'y walang nańgahas na magsabing ang walang kamatayang kathang iyán ni Alejandro Dumas (anák) ay plahio lamang sa isang dramang hapón. Ang totoo, sa ganang akin, sa apat na panulukan ng Sandaigdig, ay di nawawalán ng dalawa kataong nagkakaisa ng isipan sa iisang araw at oras. Ang mga isipan ni Amado ay may sariling uri at taták, kay sa mga pańguńgusap ni Rizal sa mga labi ni Elias at ni Simoun. Sa anu't anó man, ang aklat ay narito't yari na. Sa pańgalan kong sarili'y buong pitagang inihahandog sa mga giliw na mangbabasa at sila na ang bahalang humatol. Opo, hatulan ninyo ang aklat na itong kinalalarawan ng isang pusong pinag-aalaban ng pag-ibig sa Tinubuang Lupa, ng isang dibdib na pinatitibok ng dalisay na pagsinta sa Lahi, ng isang kaluluwang pinadadakila ng adhikang mapatayo ang isang Bayan matibay at malinis, sa ibabaw ng mga labi ng isang Bayang bulók at pinaghaharían ng mga kasamaan. Ińigo Ed. Regalado, Tagapamatnugot ng Ang Mithi. BULALÁKAW NG PAG-ÁSA I MGA DUWÁG!!... --"Ako'y makapangyaríhan dito. "Ang báyang itó ay akin. "Ang mga báhay na iyan ay akin. "Ang mga búkid at bundók na iyón ay akin din. "Ang mga táong iyán ay nanúnulúyan laang dito. Walâ siláng báyan. Ang báyan nila'y binilí ng aking báyan.... Silá ang mga talúnang gúgu, ang mga di dápat lumayŕ at magsarilí, sapagka't walang káya, sapagka't mga mangmáng, mga incivilizado, mga tamád, at sapagka't kapag pinalayá, silá at hindî kami ang mabubusóg sa mga búkid at bundók na iyan na bawa't kimpál ng kanilang lupa ay isang kimpal na gintô!" Humigit kumúlang ay ganitó ang wari baga'y ibig ipahiwatig ng lákad, dagunot ng paa, imbáy, galáw ng mga nagluluwángang matá, at anyô ng mukhâ ng isang anaki'y leon na nagkatawáng tao; isa manding Nicholás II; isang tila baga matáas na matáas na di marunong yumukô, ó di nakakakilála sa alin mang punô. Ang máginoong ito ay isa riyan sa mga diyosdiusang mister na laging puputákputák sa Pilipinas. Kararating laang niyá noóng umágang iyon sa báyan ng Libís. Sa walang tígil na kalalákad, siya'y sumapit sa tapát ng isáng tindahán ng álak. Lumapit. At pagkatapos na matingnán ng isang tinging-uháw ang mga boteng naggigilásan sa loob, ay sinutsután pagdaka ang may-áring si Julio at ípinahiwatig dito ang kanyang ibig. Ibig niya ay makitang umíkot ang mundó, dapwa't sa kasamáng palad ay walang dalang maibabáyad sa magpapaíkot; kaya't isanamó niyang siya'y pautangin. Si Julio ay di pumayag; sapagka't totoóng malabis ang pag-aalinlángan niya sa táong ito, na hanggá ng hanggá ay noón lamang natamaan ng kanyang matá. Sa mukhâ, pananamit, mga anyô, pananalitâ ng bagong datíng, ay wala siyang sukat mabanaágang tandâ ng pagkamalínis na budhî. Dahil sa walang mŕliw na pagtanggí ni Julio, ay biglang umínit ang tuktók ng maginoong mister. Ipinalálagáy daw siyang masamâng tao na di marúnong magbáyad ng utang--sa makatwid, tulad na ng magnanákaw! Sa nóong kunót ng kausap, ay isang malamig na ngitî ang itinugón ni Julio. --"Hindi pô iyan ang dahil";--anya--"talagá pong naugalían na ng aming tindahan ang huwag magpaútang sa mga di naniniráhan dito, kaya't inyong ipagpatawad." At hinagísang muli ng isang ngitî ang nabigô. Nguni't hindi naampát ang dingas. Lalong sumikláb ang sigâ. Kumanyón na nang sunód-sunód at walang lagót, ang Diyos Bungángá. Katákot-tákot na bála ng pag-alimurŕ ang lumagpák sa mga taynga ni Julio! Ito'y nakapagpígil sandalî, dapwa't sandalî lamang, at di na nakapagbatá ang kanyang dangal. Ang palángitî niyang mukhâ, ay bigláng nagdilím. Yaóng tumitibók sa kabilâ ng kanyang dibdíb, ay bigláng napukaw. Natikom ang mga daliri, nanginig ang mga bísig. --"Ginoo!"--ang inihadláng ni Julio sa nagpúpuputók--"wika ko sa inyo'y di ko kayó pauutángin at ang pasyá kong itó ay waláng pagkatinag! Walang tao sa ibabaw ng lupŕ na may kapangyaríhan pumílit upang bagúhin ko ang aking salitâ. Ako ba'y inyóng nauunawŕan?..." Pagkasábi nitó, si Julio ay tumalikod nang kauntî. Sinamantalá ang pagkakataóng iyon ng kanyang kaalít. Maliksíng hinúgot ang daláng rebólber, lumundág sa loób ng tindáhan at pinukól ng tatangnán ang úlo ni Julio. Ito'y nanghinŕ nang kauntî, gayón ma'y hinaráp niyá nang pangatawánan ang mapangahás. Di naglaon at gumúlong kapwŕ sa sahíg; animo'y nililindól ang tindáhan; ang mabuway na kinahahanayán ng mga bóte ng alak, ay nátagilid; gumuhô ang lahat ng lamán. Katákot-tákot na íngay! Dumalóng nagtutumilî ang dalagang anák ni Julio. Isang sípang ikinasubásob ng binibíning nananángis, ang dito'y isinalúbong ng halimaw. Kahabág-habág na mag-amá! Sa karátig na tindahan ay may ibáng nangyayari: Dalawáng pulís ng bayan at si Gerardo ang nahandoon. Si Gerardo ay isang binatang maglálabing-siyám ang gúlang: Matibay na pusň, maliwanag na isip, katawáng malakás, at mapangahás na loob sa alin mang gawŕing mapanganib. Mula pa sa mga unang sandaling mabanaágan ni Gerardo ang masakláp na bunga ng mga sagútan ni Julio at ng kaniyang kalában, ay sinimulán na niya ang pagpapaála-ála ng kanilang katungkúlang sa mga pulís na nataunán niya roon; alalaong baga'y mamagitnâ silá sa dalawa. Umakmáng lalapit ang mga pulís, di ang hindi. Datapwa't sa masamáng pagkakataón, ay násabay ang paglápit na ito sa pagbunot ng rebólber ng kaaway ni Julio. Isip yata'y sila na ang susugúrin, kaya't biglâng nangamutlâ at dáli-dáling nangagsiúrong. --"Ano't tíla kayo'y nátukâ ng áhas?"--ang pagdáka'y itinanóng ng binata sa bayáning mga pulís. --"Abá!"--ang kaniláng tugón--"kami ba'y mga ulól at ipapáin ang áming búhay sa kamatáyan? Di mo ba nakikita't marrikáno iyang may 'ribulber'? Kami'y waláng kaarmás-armás, kung kami'y labánan, anó ang aming magagawâ?" Nagngitngít si Gerardo sa mga salitâng ito. --"Mga duwag!"--ang malakás niyang sigaw na sinabayan ng isang matinding túlak sa mga pulis na kamunti nang ikinábaligtád nilá; at di lamang ito ang nagawâ: nilabnót pa sa mga bayaning iyon ang dala-daláng mga batúta. Singtulin ng kidlat na dumaló ang binatŕ sa sigalót. II ˇSAK KAYÓ MAGSISÍSI!... Si Julio sa mga sandaling iyón, ay latâng latâ na sa kanyang pakikilámas; kaya't ang pagdalo ni Gerardo ay napapanahón. Pagpások ng binatŕ sa loob ng tindáhan ay sinigawan siya ng kalában ni Julio na huwag manghimások sa kanilá. Hawak nitó ang rebolber; dapuwa't sa gayóng anyô ng kaáway, ang batóng loób ni Gerardo ay lalong tumigás mandín, lalong nabuhay ang kanyang dugô. Waláng ágam-ágam na lumápit sa nananampalásan, at úbos lakas na inihátaw sa ulo nitó ang daláng káhoy; nguni't ang hinataw ay nakapagpaputók din, at saka dahan-dahang nahílo, nalugmók, nawalán ng diwâ. --"Mang Julio, nakagantí na kayó!!"--ang noó'y biglang pumúlas sa mga labi ng mapúsok na binatŕ. Tumagís ang bála sa kaliwang bisig ni Gerardo. Tumutulň ang kaniyang dugô; samantalang sa tapat ng tindáhan ay nagkakatípon ang mga táong páwang pagpuputlaan, nagluluwángan ang mga matá, at naghahabaán ng liig. Isang lalaking mataás ang di nagluwat at pumások; siya ang sargento ng mga pulís. Kasunod niya ang dalawáng bayani ng sindák. Nilapitan ang binatŕ at tumanong: --"Bakit inágaw ninyó ang mga batúta ng mga pulis na iyan?" Hinagísan muna ni Gerardo ng isang nagbabágang tingin ang tatlóng kawal na iyón ng pamunúan bágo tumugón:-- --"Sapagka po't áking kinailángan sa pagsugpô sa kapaslangan ng isang táong ganíd! Ngayón na di ko na kinakailángan, sila'y akin nang isinasaulě."--At inaabót ng binata ang mga batuta sa sargento, na muling tumanong: --"At bakit naman sila'y di man laang ninyo pinagpitaganan?" --"Sapagka't iyang inyong mga pulís ay mga duwag!"--ang napabiglang tugon ng binata.--"Sapagka't sila'y aayaw magsitupad sa kaniláng katungkúlan; nakíta, ng kaniláng mga matá ang gayóng pagyúrak at paglaít sa kaniláng mga kabalát, ang gayong pagluhŕ ng Matwid; at gayon man, sa haráp ng karáwaldáwal na nangyari, ang mga pulís na iya'y di nag-kaloób na kumílos, humalukipkíp na lámang, nagpatáy-patáyan!... Ganyan po ba ang mag-iingat ng kapayapaan? Sa mga táong gaya nila'y anó ang mahihintáy ng Báyan? Walá! kundi isang di makakátkát na kahihiyán at pagpulŕ sa kanyá ng ibáng láhě!..." Dito'y hinaráp ang nagsisiksíkan at nagngangang mga tao sa labás ng tindahan; ibináling muna ang paningín sa lahát ng dáko at sakâ nagpatúloy: --"Sa mga sandalíng itó, mga kababáyan, huwag lilimútin na ang Matá ng boong Sangdaigdigán ay napapakň dito sa Pilipinas. Báwa't kilos, báwa't gawâ, pagkakámalí ó pagkakásulong, ay minamasdan nilá. Kinukúro, tinitimbŕng lahát na iyân, upang pagkatápos ay pasiyáhan kun táyong mga pilipino ay may matwíd ó walâ sa paghingî ng Kalayáan! Kaya nga nararápat na sa mga araw na itó ay magpakaíngat tayo sa áting mga kílos. Huwag tutulútang makasinag dito ang mga tagá ibáng lupâ, ng anó máng gawáng maipupulŕ sa atin. Iyáng kahináan ng loob, tákot sa mga gawang lában sa katwíran, ay di nararápat kailán man na ipamálas ng isáng báyang gaya nito, na naghahangád lumayŕ. Upang ang báyang iya'y kaalang-alanganan ng ibá, ay kailangang ipakíta sa lahát nang panahón, na ang kanyang mga anak ay di natutulog sa hangad ng ibáng dungisan at idiwarŕ ang kanyang puri't karangálan--Iyang mahálay na pag-aalaála sa saríli na nababagay láang sa mga loob na marurupók ay kinakailangang iwaksi sa mga ganitong pagkakataón; sapagka't ang malíng pag-aalaálang iyán ay siyang nagdudulot ng karupukán sa pusň, siyang nagpapatúlog sa dugô, gumuguló sa isip, at nagpapaúrong sa kaluluwá úpang lumayô at tumalikod sa pangánib na dapat sagupŕin at sugpuin!"... Napútol ang salitâ ni Gerardo, dahil sa bigláng pagkílos ng nalulugmók. Násaulě na ang pagkatáo, idinílat ang mga matá at titindig sana, nguni't żsino yaong nasa kanyáng haráp at pígil sa kamay ang isang rebólber na nakaúmang sa kanya?... Nápaupông muli. Sino itó? Si Kamatáyan na ba? Kakalawitin na kayâ siya? Inapúhap sa likód ang kanyang sandata: dapwa't walâ!... Lálong namutlâ ang mukhâ, lalong nanginíg ang katawán. Nangusap ang kinatatakútan sa wikŕ ni Shakespeare: --"Kung ang búhay mo'y iyóng pinahahalagahán ay huwag kang kikilos!... Nauunawáan mo ba?" Isa na lamang tangô ng pagáyon ang naitugón ng nangangatál, sapagka't di maibuká ang bibig, di mabigkás ang íbig sabíhin. Nagpatúloy si Gerardo. --"Ibig kong mabatíd kung ikáw ay taga-saán." --"A-a-amerikano", ang maráhang sagót ng nanglálamig. --"Ah!, amerikano!... amerikano!"--ang úlit ng binatŕ, na may kahálong mapaít na ngitî.--"At anó ang sumuót sa amerikáno mong tuktók at ikáw ay nanánampalásan díto?" --"..........." --"Ang akála mo ba'y sapagka't natúran kang amerikáno at ang kaharáp mo'y mga kayumanggí ay maaárě mo nang yurákan ang kaniláng karapatán at isalúsak ang kaniláng karangálan?... "Di mo na inalaálang silá ay iyóng kapwŕ? na silá ay iyóng kapantáy? "Oh, kayóng mga dayuhang halímaw! "Sino kayóng paparíparíto sa isang báyang di inyó at pag-náhandito na'y walang kakalasagin kundí ang pangdadahás at paghaharěharěan? "Iyán bagá ang inyong igagantí sa báyang itó na kahima't hiráp na'y tiís pa rin nang tiís, masunód lang kayó? kahi't hapô na'y híla pa rin nang híla, kayó lámang ay mapagbigyáng loob? "Ah, mga walang túring!.... Mga pusňng masasakím at mapagmatáas! "Di na ninyó inísip na doon sa Langit ay may isáng Diyós!--Isáng Diyos na nagmamasíd sa inyóng mga kilos, isáng Diyos na walang kinikilíngan, ang Diyos na huhukóm sa inyóng mga gawâ!!... "May araw ring kayó'y sasayáran ng Kanyáng kamay, may araw rěng lalagpák sa inyóng mga úlo ang mabisŕng sumpâ at higantíng kakilákilábot ng isáng Báyang dinadayá! "Ah! mga kahabághabág!... Sakâ kayó magsisísi!!..." Hindî nasáyang ang mga salitâ ni Gerardo: sa labás ng tindáhan ay boong báyan na halos ang sa kanya'y nakikiníg. Pagkaráan ng iláng sandalî ay pinatindíg ang amerikano. "Lumabás ka rito"--aniya,--"at humaráp ka ngayon din sa hukóm." Ang inutusan ay nakayukông tumindíg, nakayukông lumabás at nakayukông sumapít sa pintô ng hukuman. Sinusundan siya nina Julio, Gerardo at ng maraming táong bayan. Di naláon at dumatíng ang mga nagsasakdál sa tanggápan ng hukóm; nguni't sa masamáng pagkakátaon, itó noo'y walâ sa loob ng bayan. May nagsasabing siya'y napa sa Maynilŕ, at di máalaman kun kaylán babalík. Inaharáp ang sakdál sa pangalawáng hukóm, dapwa't ito'y tumanggíng lumítis sa usapín, sapagka't siyá'y kamag-anak ng nagsasakdál na si Julio. Ayon sa kautusán, ang presidente municipal ng isang bayan ay siyang mákakahalíli ng mga hukóm kapág ang mga ito'y walang kaya ó karapatáng lumitis sa isang usapíng "criminál". Sapagka nga't ito ang ipinaguútos, ang mga magsasakdal noon di'y nagsitungo sa báhay-pamunúan upang dumulóg sa haráp ng presidente. III SI KÁPITANG MEMŇ. Máximo San Jórge de los Santos ang túnay na ngalan ni Kápitang Memň, ulo ng yaman at presidente municipal sa Libís. Siya ay isang lalaking may matáas na tindig, mukhâng bilóg na kinabábanaagan ng ilang paták ng dugông diláw, úlong tihabâ na napapalamutíhan ng mapuputing buhók, mga matáng busóg na animo'y ipinaglihí sa mga matá ni Mutsu-Hito, ilóng na hinirám kay San Mateo, bibig na inihawig sa bibig--Limahóng at tiyang kauri ng tiyang--Taft. Ang máginoong itó ay isá riyán sa mga nábantog na kápitan noong mga araw na ang Pilipinas ay kasalukúyang iniinís ng kakastilŕan; siya'y nábantog, sapagka't tangě sa masalapî, ay lubhâng malupít sa mga táong bayan, mapagbalák ng mga masasagwâng útos na pawŕng udyók ng kasakimán, mapagparátang at mapagparusa ng mga parúsang háyop sa mga binúbuhátang nagkásala. Walang tumutol sa mga hidwâ niyáng kagagawán na di niyá sinumbatán ó pinangakůan ng ganitó ó gayóng pagkapahámak. Ibig supilin ang lahát; paáno'y walâ siyáng pinakamimithî kundî ang sambahín, kilalánin at tawaging harě--harě sa lahat ng bagay, harě ng lahát ng táň, kung mangyayári, ng kanilang mga pag-aarě, katawán at damdamin... Iyan ang kanyang adhikŕ sa gitnâ ng gayóng mga nagyukňng masunúrin, mga tikóm na bibig, mga dilŕng alípin. Iyán ang kanyáng pinangápangárap, ang boô niyáng hangad mulâ sa sandalîng mapasakanyŕ ang tungkód ng kápitan--ang mahiwagŕ't makapangyarihang tungkód na siyáng lálong pinagkakautangan ng kanyáng pagkamasalapî, pagkamalupain, at pagkamapalalň. Sa haráp ng ganyáng mga adhikŕ, katakátaká kayâ na nang mabágo ang pámahalaan, pagkalagánap dito ng kautusáng nagpapahintúlot sa mga bayán-bayán ng maláyang pagpilě sa kanikanilang pinunň; katakátaká kayâ na maisipan ni Kápitang Memň na samantalahin ang pagkakátaon sa pagbabakásakáling siya ang máhalal na presidente sa kanyang bayan? Alám ni Kápitang Memň na lubhâng marami ang kanyáng kaáway; na ang kanyáng kabangisán ng panahóng lumípas ay di pa nalilimot ng mga manghahalál; na ang tákot at pangingilag sa kanyá ay di pa nakakatkát sa mga apdó ng karamíhan; na ang kanyáng kalupitán sa pamumunň ay sariwŕng-sariwŕ sa kanilang alaala. Batid ni Kapitang Memň ang lahát ng iyan. At iyan ang mga dahil kung bakit siya'y maláon ding nabalisa at nagalinlangan, bago natuluyang magharáp ng kanyang kandidatura sa nálalapit na halalán. Dápwa't hindî ang isang Kápitang Memň ang uúrong. Bakit ba hindî niyá titikmán? Ay anó kun sakálě ma't siyá'y mátalo? Hindî ba siyá datihan sa pagkatálo ... sa mga templo ng San Jórge at mga titiláok? --"Walâ! walâng úrong-úrong!" ang matigás niyáng sábi sa kanyá rin. At hindî nga namán umúrong. Sinimulan na ang pangatawanang paglákad. Nagkatúsak ang kanyang mga leaders na walâng humpáy ng talumpatě dini at talumpatě doón. Nagpagawâ sa Maynilŕ ng libo-libong carteles na kinatítitikan ng mga salitang: VOTAD POR Sr. D. Maximo San Jorge de los Santos. CANDIDATO para PRESIDENTE. Libertad, Igualdad, Fraternidad. Sa di kawasŕ'y dumatíng ang áraw ng halalán. Dumatíng ang oras ng pagbílang ng mga boto. Nápagaláman sa wakás na tatlong-daan at limá ang bilang ng boto kay Kápitang Memň; samantalang dádalawang-dáan at ánim ang tinanggap ng kaniyang kapáligsahan. ˇTalinghagŕ ng mga pangakong matatamis! ˇTalinghagŕ ng mga gantíng-palang makalansing! ˇTalínghagŕ ng mga mukhâng-hudas na nakangitî!... Tigás na tuwâ ng Kápitan. Sa tatlong araw na sumunod sa halalán, si Kápitang Memň tuwing magiisá, maging sa pagkain, maging sa paghigâ hanggang sa pagtulog, ay wálang nábibigkas kundî ang gayari: --"Sa makatwid, ako ay presidente na ngayón ha! ha! ha! At sa makatwid, akó ay makapangyarihan na namán! ha! ha! ha!... Ganitó, ganitó ang mabubuhay ... láging nasa itáas, láging tinitingalâ at hindî nasusuwáy! ha! ha! ha!" Iyán ang si Kápitang Memň. IV ANG MGA MÁGINOO... Talagá yatŕng sinasamâ ang mga magsasakdal. Ang presidenteng sinadyâ sa bahay-pámunuan ay walâ rin doon. Hindi pa dumárating. Ang oras na iyon ay hindi pa oras ng pagdatíng ni Kápitang Memň sa kanyang tanggápan. Iyón ay oras lamang ng kanyang pagbángon, ng paghiwaláy sa mapanghalína niyang higŕan, ng pagpapaalam sa isang kinawilihang pangarap.... Si Kápitang Memň ay di nararápat bumangon ng maága; hindi ito nababágay sa kanya. Siya'y isang máginoo, isang kápitan, isang presidente na sumasahod buwán-buwán ng walongpúng pisong matunóg. Bumángong maága ay nababágay lámang sa mga mahihirap, sa mga magsasaká, sa kanyang mga kasamá, alila at mga hindi máginoong gaya niya. Tinutugtóg ang ikasampung oras nang si Kápitang Memň ay magbángon noong umagang iyón. Ang mga hikáb niyang sunodsunod at mga matáng pipikitpikit ay nagpapakilálang di pa nasisiyahán sa túlog. At mulî sanang mahahandusáy ang mahal nating ginoo, dangan at nagitlá sa íngay ng maraming táo na noó'y naghuhugusan sa tapát ng kanyang báhay. Ang mga táong ito'y siyang kasunódsunód nina Gerardo mulâ ng iwan nila ang tindahan ni Julio; ibig sana nilang mapanoód ang paglilítis, dapwa't nabuktót na lahat sa pagiintáy sa presidente, kaya't ngayo'y nangaguuwian na. Salámat sa ingay nila at nabugábog ang masipag na pinunň ng bayan; sa wakás ay natulúyan ding mámulat ang mga namumugtông matá na animo'y nagsasábing "ˇKami ay busóg na busóg!" Pagkakáin ng almusalán, ang ating máginoo ay humílig sa isang sillón; at dito'y sinimulán ang waláng lagót na pagpapaúsok sa isang "Germinal". Hinintáy pa munang mangalahátě ang sagisag na iyón ng isa sa mga masasamáng hilig ng tao, bágo nagbihis si Kápitang Memň upang dumaló sa bahay-pamunuan. Tinutugtóg ang ika labing-isáng óras ng umága nang siya'y sumapit doón. Pagpások na pagpások ng pintô, ay isang tuksó ang kaagád ay sumagupŕ sa kanyá. Sa dákong kaliwâ ay may isang malápad na bangkô at sa ibabaw ng bangkô ay nakatukmól ang isang pulís na uugâ-ugâ ang ulo, nakabuká ang bibig, at untî-untîng nábababâ ang mga balintataó. Sa ganitong anyô na bilang pasalúbong sa kanya ng káwal niyang hinihíla ni Antók, ang makisig na pinunň ay biglang siniglán ng pangungupinyó. Anó ba't ang buísit na iyon eh, tila ginagagád ang anyô niya kanina ng siya'y bago lang kagigísing? Dáhandáhang lumápit ang nagngingitngít, sinunggabán sa bátok ang tuksó at walang sábi-sábi'y niluglóg ito ng walang kapatúpatumanggâ. --"Ah, salbáhe! demónyo! di nahúli rin kitá!... Iyán, (suntok) iyán, (sipa) at iyán (dagok) ang bágay sa iyo, tamád! walang hiyâ! háyop! Kung kayâ ka bá binabayáran ng sampúng piso buwán-buwán ay para magtulóg ka rito? Waláng hiyâ!" Gitláng gitlá ang pinupog ni Kápitang Memň. Sa kagulatan ay nakálundag tuloy sa di oras ng limáng dipá. Samantalang nagbúbubusá ang bibíg ng Kápitan ang iba namang mga pulís ay pawang nagpuputlŕan at nanginginíg, lahat ay nangagtáyň ng tuwid na tuwid, walang makahumá kahi't isa. Pagkatápos ng ganitong pagpapakíta ng gilas sa silong, ang mabangís na punň ay dahandahang nanhík na nanglilisik ang mga matá. Sina Gerardong inis na inis na sa pagiintáy ay napabuntóng-hiningá na lamang ng maramdamang siya'y dumádating. V SA LIKÓD NG KASALUKÚYAN "Aba, mang Julio", ang bigkás ng binatŕ; "lumuhód po kayó at nárito na ang ating Czar!" Si Julio'y napabulalás ng tawa. "Angkáp na angkáp nga sa kanyá ang ngalang iyan!" Hindi lumawig ang pagtatawá ni Julio; humalili sa kanya ang isang pagkamanghâ, pagkatapos na maibáling ang paningin sa dákong hagdánan. Pati si Gerardo ay nápa-abá!... Katakátaká nga nama't lubhâng mahiwagŕ ang mapapansín ng isang nagmamasíd sa pinamagatáng Czar na sa sandalíng iyón ay kapapanhík pa lamang. Pagkákitang pagkákita sa amerikánong isasakdál (na noó'y nagkátaong nakatalíkod at kasalukúyang nawiwíli sa pagtingin sa isang nakasábit na magandang laráwan ng nunň ng mga Federál,) ang presidente ay natigilan nang biglâng biglâ; túlos na túlos sa púnň ng hagdanan; ang mga matá ay pinanáwan ng panglilisik at kúsang napakň sa likod ng amerikáno. Tumindíg sina Julio at nagbigáy ng "magandang araw", dapwa't ni tangô, ni tingin man lang, ni ano pa mang tandâ ng paggantí, ay dí sila nagkamít. Papaáno'y ang boông pag-iisip ni Kápitang Memň ay nabubuntón sa isásakdál na mulâ, nang tamáan ng kanyáng matá ay pinasikdósikdó ang loob niyá nang gayón na lang. ˇKanyá mandín natatandâan ang húbog ng pangangatawán ng amerikánong itó!... Túnay nga kayáng ito'y si ... si ... si Stag? Habang nagtatagál ang kanyang pagmamasíd ay lalň at lalňng nakikilála ang pinagmamasdán. Isang matinding tikím na kinaugalían, at isáng magasláw na kilos ng nakatalíkod, at ... ˇbiglang namutlâ ang natutúlos sa punň ng hagdán! Ang tikím at kilos na iyón ay kilaláng-kilalá niya; wala kundi si Stag lang ang marunong kumílos at tumikím ng ganoon. "At bakit itó'y nápaparíto ngayón?..."--ang kahi't di sinasadya'y naibulong sa sarilí ng namumutlâng pinunň--"Akó kayâ ang talagáng hanap?... Alam kayáng presidente na ako ngayón?... Maánong huwag ng maalaála...!" Hindî man ibig ni Kápitang Memň ay kusang ipinadpád siya ng kanyang gunitâ sa panahóng nagdáan--sa taóng 189...--sa isang háting-gabíng madilím nang silang dalawá ng amerikánong itó, ay magkasámang lumanság sa isang pintóng nakalápat sa lalawigang Tarlak. Sariwŕng sariwŕ pa sa kanyáng alaála ang mga nangyari noón! Hindi, oh hindî niya malilimutan ang pagkaparoól ng isang amá, isang amáng tagalog, na noo'y walang malay na naligň sa sariling dugô--dugông pinaágos ng kanyang kamay, kamay niya--ni Kápitang Memň! Hindi pa rin nakakatkát sa kanyang gunitâ ang mga himutók, at pananambítan ng dalágang anák ng amáng iyon--anák na sa isang sandalî ay inagáwan ng magúlang, at pinagnakáwan ng tánging kayamánan ng isang dalága: ang saríling púri. At ang nagnákaw, ang naglubálob sa lusák sa púring iyón ay siyá rin, siya--si Kápitang Memň! At lalong hindî pa rin nalilingíd sa kanyáng guniguni ang kináng at dámi ng pilak na sa bahay ding iyon ay kanyáng nalíkom. Ang pílak na itó ay umabót sa halagáng -P-10,000--salapîng pinagkayariang hatiin nilang dalawá ni Stag na lubhang malaki ang pagod na ginugol sa kapangahasa't katampalasánang iyon. Ang paghaháting ito, sapagka't hindí maáring gawin noon din, ay ipinagpaliban sa umága ng kinabukasan at sa bahay ni Kápitang Memň sa Tarlák. Dapwa't ang paghahatě ay di natupad: noon ding gabing iyon, ang makisig at túsong kápitan ay nakalipád sa ibang lupálop. Tagláy niya ang -P-10,000 piso at isang sariwŕng katawán. Sa minsang sabi, si Stag ay nŕlinlang niya, ni Kápitang Memň!.... Ang Kápitan ay papanáog na sána at ang tangka'y umuwî noón din upang siya'y makapagtágň sa pinangingilágan. Dapwa't, ˇhulí na! Hindi pa man lang nakatátalikod ay hinaló na siya nang sunódsunód ng dati niyang kasákasama. Kun sa pagbatě sa Kápitan ang bibig ni Stag ay nakangitî ang kaluluwá naman niya'y nagngingitngit sa pagsigáw ng: "Háyop, di ka na muling makawawalâ sa akin!" Ang kaawŕ-awŕng presidente ay hindî na nakatulóy ng pagpanáog. Anó ang dápat niyáng gawin ngayón? Wala, kundî ang maglakás loob. Hinaráp ang kanyang dáting kaibígan at bumigkás ng ganitóng mga pangungúsap: "ˇOh, si Mr. Stag! Kayo palâ! Hindi ko kayó nákilala! Ipagpatáwad ninyo! Saán kayó gáling? Ang akalá ko'y umuwî na kayó sa Amérika. Nguni't magtulóy, magtulóy kayó!" Binuksán ang pintô ng tanggapan ng presidente at silang dalawá ay nagsipások. Maláwig ang kaniláng salitŕan. Tuwâng tuwâ, si Stag nang maaláman na itong kaibígan niyá ay "umasénso" na palâ. At laló pa mandíng nag-ibáyo ang kanyáng pagkatuwâ nang maalámang ang batŕ niya'y siya palâng huhukóm sa usapín niláng dalawá ni Julio. Si Kápitang Memň namán ay punông punô ng salitáng "patáwad!" Bawa't pangungúsap niyá ay may kalákip na isang "patáwad!" Walang magasláw na salitâ si Stag na di niya tinugón ng isang malambíng na "patáwad!"... Natápos ang kaniláng lihim na pagpapanáyam pagkaráan ng isang óras at kalahatě. Binuksán ng presidente ang pintň ng kanyáng opisina at sinigawán ang sargento ng mga pulís. Ang tináwag ay hálos mag-kandarapŕ sa pagmamadalî nang pagharáp sa kanyang pinunň. "Papasukin dito iyang mga táong may ihaharáp na sakdál", ang utos ng presidente. "Opó, seńor!"--ang tugón naman ng sargento. VI ˇTALAGÁNG PALALŇ! Iká isáng óras ng hápon nang máharap sa presidente siná Julio at gayón ma'y malaon pa ring sila'y naghintáy na hindî man lang kinikibô. Sinamantala ni Gerardo ang panahón; pinagaralan sandalî ang nalalaráwan sa mga mukhâ ni Kápitang Memň at ng kanyang katóto. May isa siyang hinalŕ, na ibig maláman kung túnay ó hindî. Tiningnáng una ang amerikano. Ibáng ibá ito ngayón: walâ na ngayón ang úlong kanína'y nakayukô; walâ na rin ang mga lábing kanína'y nangangatál; walâ na ngayón ang mga matáng duwág na kanina'y dî makalában sa kanyá ng títig. Ibáng ibá ngâ ngayón si Stag; mistúlang harě na namán na íbig magpasukň sa lahát, pati sa Diyos! Ang báwa't títig niyá kay Kápitang Memň, wari'y naghahatíd ng mga ganitóng salitâ: "Ako ang panginóon mo ngayón. Ó ako'y ililigtás mo sa usapíng itó, ó ang úlo mo'y aking paliliparín! Mamilě ka!" Sa bawa't títig ni Stag na may ganitóng kahulugán ang kápitan ay may isang magiliw na tugón: "Huwág kang magalaála katóto... Madalî ang pagliligtás sa iyó." May katwíran si Kápitang Memň sa kanyang sinabi: ililigtás niyá si Stag at ang paráan na kanyáng gagamítin ay madalîng madalě. ˇDadaánin sa bagsik, sa dahás, sa sigáw! Aling kaluluwá sa boóng báyang iyón ang di manginginíg sa isa niyáng dárag, sa isa niyang pandidílat?... Síno doón ang di niya mapaaáyon sa kanyáng maibígan? Walâ! Síno ang mangangahás na makipagsagútan ó makipagtálo sa kanyá? Walâ! Síno ang humaráp sa kanyá na di niya napayukô? Walâ! Nguně't ... si Gerardo? Si Gerardo! Pshé! Síno iyán? Isang nagtatapáng-tapángan; isang palalň, hambóg, walâng gálang! Iyan ang hangál na láging lumilibák sa kanyang pagkapinúnň. Iyan ang nagdudunúng-dunúngan na tumatáwa sa palákad ng kanyáng pamahalŕan. Iyan ang ulól na maláon nang iniíbig niyáng másukol sa isang súlok úpang ... máalis ang pagka-ulól! Salámat, at ngayo'y násukol na niyá! Ngayón niyá malalasáp ang tamís ng pakikipagtálo sa isang Kápitang Memň. Ngayon silá magkakaalám at ngayón magbabáyad ng mga útang ang hambóg na iyan! Pinanglísik ng Kápitan ang kanyang mga matá, kinunót na mabuti ang nóo at saka minasdan ang binatŕ...... Talagáng walâng hiyâ, talagáng hambóg, talagáng palalň! Diyata't ang títig niyáng iyón ay dî man lang iginalang, hindi man lang ininó? Diyáta't hindî man lang kumisáp, diyata't ang ulo'y hindî inayukô? Ano't ang anyô ng "ulol" na itó ay animo'y nanghahamón, animo'y nagtatawá, nangungutyâ? Bakit at ang mga kamáy ay hindî nakahalukipkíp, bakit hindi namumutlâ, bakit hindi nanginginíg gayóng nasa haráp niyá--niyá, ni Kápitang Memň?... Nang mamalas ito ng mabalasik na pinunň, ang di masáyod na pagkapóot niya sa dati nang kinapopoótang binatŕ, ay lalong nagíbayo, lalo siyang ininís. Sa wakas, ay hindi na nakapagpigil, hindi na nakapagbatá: inalabás na ang pagka-Kápitang Memň! VII HALAGÁ NG BÚHAY Pagkatápos na masípang makaitló ang inupáng silla, ang presidente ay hinaráp si Gerardo at nanginginíg na tumanóng: --"Ikaw! anó ang daládalá mong iyán?" Lumápit ang binatŕ sa mesa ng hukóm, inilapág doón ang rebolber ni Stag, at saka sumagót: --"Iyan po, G. Presidente, ay...." --"Sssttt!!" ... ang putol ni Kápitang Memň; "Ang rebólber na iyán ay akíng kilalá, kilalá ko! Alam ko na ang may arě diyan ay hindi ikáw. Bakit at ngayo'y nasasa iyó? Bakit ayaw mong ibigay sa may arě? Ha? Bakit ka nakikialám sa arě ng may arě? Ha? Bakit at kabatang-batŕ mo pa ay lubhâ kang mapanghimások? Vamos á ver!..." --"Ginóo!" ... ang hadlang ni Gerardo. Ang Kápitan ay dî napigil: --"O ngayón di'y isasaulě mo iyán sa tunay na may arě, ó papások ka sa bilangúan! Mamilě ka!..." Isang madiîng suntók sa mesa ang isinunod sa "bilangúan." --"Magdahandahan, po tayo...!" --"Anóng dáhandáhan!" --"Napakabilís pň kayóng humátol, G. Presidente. Ang útos mo pň"... "Ha?" ang pakli ng pinunň. "Ang aking útos? Ay anó ang aking útos? Ang útos ko ay tumpák, nasasálig sa matwíd! At anó? Hindi ba matwíd ang ipasaulě ang arě ng may arě? Kun ayaw kang sumunód, kun ikaw ay magmamatigás, kun di mo isasaulě ang rebolber na iyán, ngayon di'y papások ka sa..." "Kahi't pô saán ako'y handáng pumások," ang matigás na sagót ni Gerardo; "ibig ko po lang dinggín ninyó ako sandalî kung mangyayari. Tingnán ninyo: ako'y inyong pinipílit na isaulě ko ang rebolber na itó sa amerikanong iyán. Wika ko po sa inyo'y waláng kailangang ako'y inyóng pilítin, walang kailángang ako'y inyó pang baláan at lálong waláng kailangang kayo'y magpadiníg ng mga ganganyáng pangungúsap at magpakíta ng mga ganganyáng kílos na mulâ ng likhâin ang hukúman ay di nakikíta sa alin mang hukóm na may iwing dangál. Ang lahát ng iyán ay hindî kailangan, ang sábi ko, sapagka't tantuín mo pô, G. Presidente, na ang isá sa mga dáhil ng áking ikináparito, ang isá sa mga dáhil kung kayâ ko napagtiisán ang hálos kalaháting áraw na pagiintáy sa inyóng kamahálan, ay upang áking maibigáy kaagád sa ilálim ng kapangyaríhan ng hukúman ang sandatang itó na tinikis kong kúnin sa nagmamayarě. At ang dahil po kung kayâ ko tinikís ito ay sapagká't sa pamamagítan ng sandátang iyán, ay muntí na niyang baságin ang ulo nitong aking kasáma, at kung nagkataon ay munti na niyang alisan ako ng búhay. Naito pô ang aking sugat na hangga ngayo'y dumudugo pa".... --"Sugat!" ang hadláng ng hukóm na may kahálong ingos; "At anó ang mapatutunáyan ng sugat na iyán? Kung kayâ ka sinugátan ng iyong kalában ay sapagka't hinátaw mo siyá sa ulo!" --"Kung kayá ko pô siya ginanón ay sapagka't lumábag siya sa átas ng matwíd, yumúrak siya sa kadakilŕan ng tahánan at tinaksíl doón ang isa niyang kapwŕ dáhil na dáhil lang sa di pagpáyag nitó sa hidwâ niyáng nais!"... --"At ikáw ba ang tinaksíl, ikaw ba ang tinampalásan?" ang tanóng ng nandidilat na Kápitan. --"Hindî pô ako, nguni't....." --"Ikáw ba'y kamag-anak noón?" --"Hindî pô, datapwa't....." --"Ah! gayón pala, ay ano't ikáw ay nanghimások sa kanilá? Sino ka bagá rito sa báyan?" Hinagísan ni Kápitang Memň ang kaibigan niyáng noo'y walang kakibô-kibô, ng isang tingin na wari'y nagsasábing: "Ligtás ka ná!" Paniwalŕng paniwalŕ siyá na ang mga hulí niyang salitâ ay yuyukűang pílit ng binatŕng katálo. Anó pa ang ikakatwiran ng binatíllong uhúging iyón? Nabigô ang pag-ása ni Kapitang Memň. Ang nóong iniintay na iyukô, ay lálong ipanagtáasan. --"Itinanóng mo pň," ang marahang sapól ni Gerardo, "kung ako'y síno sa báyang itó. Hindî ko na pô sána kailángang sagutin iyán sapagka't lábis na ninyóng talós. Gayon man ay pagbibigyan loob ko rin kayo. Akó pô, G. Presidente, ay isang hámak na mámamayán, isang may mababŕng urě, isang musmós. Datapwa po't sa gitnâ ng aking pagkamababŕ, sa gitnâ ng aking kamusmusán, ay may isá akóng kayamánang nakikilála at maipagmamalakí--ang mga gintóng karapatán, ang mga katutubňng kapangyarihan ng báwa't táong malayŕ. "Karapatán pô at kapangyaríhan ng isáng táo na ipagtanggól ang saríling búhay; kapangyaríhan din niyá ang itagúyod ang búhay ng ibá, ng isang inaapí at tinatampalásan. "Naitó pô ang dáhil kung bákit akó, akó na isang hámak, ako na isang mababŕ, akó na isang musmos, ay nanghimások na mamagitnâ sa amerikánong iyán at dito sa áking kasama nang sila'y nagaáway; at náriyan din pô ang dáhil kung bákit di akó nagalinlángang hatawin noóng sandalíng iyón iyáng inyóng katabí, na, kagáya ng lahat ng mga duwág, ay sinamantalá ang isang pagkakalingat ng kanyáng kalában upang ito'y lubós na mapipílan at nang sa gayo'y sumakanyá ang pagwawagí." Si Kápitang Memň ay tumungó, nagsalikód-kamay at lumakad ng paroo't parito. Nagpatuloy ang binatŕ: "Hindî ko nga pô lang ináring karapatán at kapangyaríhan ang manghimások at ipagtanggól ang áking kakilála sa mapangánib niyang kalagáyang yaón, kundî ibinílang ko pang isáng katungkúlan rin sa áking lagáy na pagkatáong-báyan. Iyáng inyóng mga pulís na nangaroón, iyán pông mga káwal ninyó na siyáng lálong may tungkúling tumupád sa áking tinungkól, ang mga iyán na sakdál ng tatápang sa pagdárag sa kapwŕ niláng tagálog at pagdahás sa mga mahihinŕ, ng mákitang amerikanong malaki palá at hindî tagálog na maliit ang nanampalásan,--ang mga iyan ay páwang nangagsitanggíng sumugpô sa gayóng katampalasánan, pawang nangagsiúrong na animo'y hinágad ng libolibong kulóg. At ang iminatwíd ay sapagka't may sandáta raw ang sinapantáhang Anti Kristo, nguni't silá ay walâ!" Biglâng tumígil ang pinunň sa kanyang inalakad-lákad; hinaráp si Gerardo at di magkantutúto sa pagsigaw ng: --"Pu--pu--pués, may katwíran silá! May katwiran siláng magingat; at, at, at, żkung sila nga nama'y barilin? Hindi ba't ikaw rin ang may sabing karapatan ng isang tao ang itaguyod ang saríling búhay?" --"Tunay nga pô, dapwa't ang taal na púsong laláki--ang púsong tinatangkílik ng karangálan--ang púsong nananálig at umiirog sa matwid--ang púsong napopoót sa mga hidwâng ásal, ay huling nagaala-ala sa kaniyang sarili, nililimot ang halagá ng saríling buhay at iniíbig pang ito'y maparoól maipagtanggól lámang ang katwíran ng isang kapwŕng nilulúpig!" --"Ha?"--ang pútol ni Kápitang Memň,--"di yata't pipilítin mo siláng magpakamatáy, mailigtás lang ang búhay ng iba?" --"Ang lahat pô, G. Presidente, ay dapat pangahasán kapag kailángan." --"Kaululán!" ang sigáw ng pinunň na muling tumungó, nagsalikod kamay at nagyao't dito--"Ang mga ulol na nagsasawa sa búhay ang tangi lang makasusunód sa mga áral na iyán! Ang mga pulís ko ay hindi mga ulól! Kung kayâ sila nangagsiúrong na gaya ng sabi mo ay hindî sapagka't sila'y mga duwag, kundi sapagka't sila'y nátutong gumamit ng ulo, natutong gumamit ng sentido común. Alám nilá ang halagá ng búhay; silá ay mga padres de familia; may mga anak, asáwa, magulang na sa kaniláng-kanilá lang umaása; bakin kayâ at hihinting sila'y magpatiwakál?"-- at dito'y hinaráp na naman ang binatŕ.--"Bakit sasawiín ang búhay nilá sa walang katuturán? At ang kaniláng mga magulang, mga asawa, mga anák? Mapapantayán mo ba ang luhŕ at dalitŕng sasapítin ng mga ulílang iyán?" --"Kung sakálě man pň, G. Presidente,"--ang banayad na sagót ni Gerardo--"sakáli man pň at sinápit silá ng pagkasawî, ang mga kamag-ának niláng maiíwan ay hindi dapat manghináyang ni dí dapat ipaghinagpís ang kaniláng kamatáyan, sapagka't kagáya ng mga tunay na laláki, sila'y nagpakamatáy sa pagtupád ng katungkúlan! Nábaon man ang mga katawán nilá sa ilalim ng lupŕ, ang kaniláng alaála ang kaniláng mga ngálan, ang kaniláng kabayaníhan ay makikintál sa diwa't pusň ng kaniláng lahî upang kailan ma'y manariwŕ doón. Ang mga anák nila, ang kaniláng kaapú-apúhan, at lahát káming mga bagong síbol ay láging aawítin ang kadakilaan ng kaniláng gawâ, pipintuhúin námin at igagálang ang kaniláng alaála, at sisikapíng tuláran ang inihasík niláng halimbawŕ. Ang Ináng Báyan, ang pinakaiírog na Ináng Báyan ay yayakápin ang kaniláng mga bangkáy, hahandugán silá ng matatamís niyáng halík, at pagkatápos na maisúlat ang sagísag na "Mártyr" sa kaniláng mga nóo, ay ituturň silá sa boóng Sangsinúkob, kasabáy ang sábing:--'Ang mga anák ko ay mga bayáni ng Matwíd!'--May kamatáyan pô bang diya'y dadakilŕ pa?" --"Pshé!"--ang íngos ng presidente;--"que bayani ni que buláti ... que bayani ng matwíd!--Bayani ng kaululán!" At pagkatápos na makámut ang úlo ay nagpatúloy:--"Nguni't... pero ikáw ba namán ay walŕ nang kaísip-ísip, at di mo makúrong ang pinagsasabí mong iyán ay pulós na kahibangán? Síno bagá ang iyóng mapaniniwalá na... Jesús Maria y José!--ako lang ay pinagtatawá mo! Diyáta't ako'y magpapakamatáy mailigtás ko lang ang isa kong alílŕ, ang isang íta, ang isang insík? Diyata? "Laking kabulastugán!... Ha, ha, ha!"... --"Ang isá pong magliligtas"--ani Gerardo--"ay hindî sinisíno ang sinasaklolóhang napapangánib hindi inuúsisŕ kung ang ililigtás niya ay kamag-anak, kaúrě ó hindî, hindî siya tumitingín sa kúlay ng balát; ang kinukurň niyá ay kung nararapat na iligtás ang napapangánib: alalaóng bagá'y kung ito'y kinakandilě ng katwíran". Mulíng napahalakhák si Kápitang Memň; ang pagkapoňt niya kay Gerardo at pagkatigagál sa mga pinagsasabí nito ay nagtatálo sa kanyáng loób.--Iilíng-iling na sumagót: --"Mga halíng na pag-iisip! mga halíng!... Palibhása't ikaw'y bátŕ pa, ay hindî mo kinukurň ang iyong pinagsasabí." Napangitî si Gerardo; muntî na siyáng mapa-Ehem! --"Pero... Ibig mo bagáng ipakíta ko sa iyó ang kaululán ng iyóng teoria?"--ang dagdág ng Kápitan na ngayo'y nagbóses-parč. --"Ipagkákapuri ko pô, kung inyóng mamarapátin." --"Bueno!"..... Si Kápitang Memň ay nagsindí muna ng isáng tabáko, bago nagpatúloy: --"Makiníg ka: "Sa kaníno mang táong may gadáling noó ang sariling búhay ay siyáng lálong pinakámahalagá, siyáng pinakamámahal niyá higit sa alín mang bágay at sa kaníno man. "Ito'y isang katotohánang di mo mapupuwíng sa áking haráp; ako'y matandâ na,... at kilalá ko ang lákad ng mundó. "At sa katunayan ng aking sinábi ay náriyán ang líbolibong táong napa-aalípin úpang magkaróon lang ng maipagtatawíd buhay; nariyán ang dáan-dáang babáe sa Maynilŕ na ipinag-bíbili sa bálana ang kaniláng mga katawán at púri úpang magkaroón lang ng maikabubúhay! Nariyán ang mga táong taga-labás na nanghahárang at pumapatáy ng kapwŕ úpang magkaróon lang ng ikabubúhay! Ano pa't lahát ay ginagawâ upang mabúhay lang! Samakatwíd, lahát ay búhay at búhay ang hánap! "Ngayon"--at dito'y ipinaglakásan ang salitâ--"Ngayón, anó iyáng katunggakang ipinipílit mo na katungkúlan ng isáng táo na sagipín ang napapangánib kahi't na masawî ang kanyáng búhay? Diyáta't lahát na'y ginagawâ úpang lumawig lang ang búhay at saká ngayo'y ipangangalandákan mo na di kailangang mamatáy mailigtás lang ang iba? "Anó ang iyóng mapapalâ sa pagliligtás na iyán?--Aakyât ka ba ng lángit? "Oh, áking tinatawánan ang mga isipáng iyán na walâng kaúlo-úlo! "Isipin mo na lang ang nangyari sa iyo kanína. Magtandâ ka at madalâ ka na sa napalâ mong iyan sa panghihimások sa di mo dápat panghimasúkan. Mabúting mabúti na lang at sa bisig ka tinamâan ng bála... at kung sa tiyán?.... maráhil kung nagkataón, ha! ha! ha! ay inaagunyás ka na ngayón!" Napangitî si Gerardo ng isang malungkot na ngitě. Pagkaráan ng ilang sandalî ay banáyad na sumagót: "Kung akó man pô ay nagkaduróg-duróg, ang gayón ay waláng kailángan sa ákin! Hihimláy ako sa libíngan ng walâng pagsisísi, kakaulayáwin ko roón ang tangi kong Ligáya--ang ligáyang pílit na sasaákin sapagka't ako'y namatáy sa pagtupád ng aking katungkúlan, sapagka't ako'y namatáy sa pagpupunyagîng igálang ang watáwat ng wagás at katutúbong Matwíd! Sa gayón ay di na akó masisísi ng áking Bayan!"... --"Puff! Mga pangárap!" ang sabád ni Kápitang Memň, at muling kinamot ang kanyáng tuktók--"mga malíng pangarap! Oh! hanggáng saán nakikilálang ikáw ay bátŕ pa nga lang! Hanggáng saán mo ipinakikíta na walâ kang kamuwâng muwâng sa pamumúhay!... Anó iyáng ligáyang sinasábi mo? Búnga ng kahibangán! Ibig mo bang iturň ko sa iyó ang túnay na ligáya--ang ligáyang dápat mong sikápin?" Itinaás ng nangangáral ang kaliwâ niyang kamay, pinag-abót ang mga dúlo ng hintuturô at ng hinlalakí, at saka nagpatúloy: "Ang salapî!! Ang salapî! Kapag ang tao ay mayroong salapi, sa kanya ay walang hindi maaarě! "Sa pamamagítan niyán, at niyán lang, makakaránas ka ng tunay na ligáya; iyán lang ang makapagbibigáy sa iyó ng kariwasáan sa pamumúhay... Kaya ngâ, wika ko sa iyo, ay huwág mong sayángin ang iyóng búhay sa mga hibáng na pangárap. Samantalahín mo ang panahóng itinadhanŕ ng Diyós para sa iyó dito sa mundó. Hábang ikáw ay nabubúhay, pues mágpasasŕ ka sa tamís ng búhay. Iyáng biyayáng sinasábi mo na dadatíng sa iyo pag ikaw ay nalilibíng na, ay hindi mo maaasáhan... Mabúti na lang kung ikáw ay papasukín sa pintô ng lángit, at kung hindi?, at kung doon sa isang pintô ka mapasuot?... Ha! ha! ha!" --"Hindi pô ako dapat magtakhá, G. Presidente"--ang saló ng binata--"hindi pô ako dapat magtakhá sa mga sinasabi ninyo. Ang mga ganyáng paghahakáng bulok ay palásak na palásak pa ngâ dito sa atin. "Pára sa mga gaya ninyó, ang búhay ng táo ay dápat gúgulin sa loób ng isáng palasyong gintô, sa láot ng kariwasáan at lubós na ginháwa. "Pára sa inyó, ang láyong dápat sikápin ng lahát ay ang makapagtayô ng mga kamálig ng salapî. "Ang salapî, sa mga gáya ninyó, ay katumbás ng láhat; salapî ang una, at salapî ang katapustapúsan; kung walâng salapî ay walâng ligáya. "Pára sa inyó, ang táo ay dapat tumalíkod sa láhat, dápat isatábi ang mga katungkúlan, isalímot ang pag-íbig sa báyan, láhě, matwíd, at karangálan, kung ito ay kakailangánin upang lumági sa pagkamasalapî". --"Talaga!"--ang sabád ni Kápitang Memň. --"Ako pô"--ang patuloy ni Gerardo--"ay may ibang paghahakŕ ukol sa halagá ng buhay--paghahakang di ko ikamamanghâ kung sakali ma't inyong tawanan. Sa akin pô, ang buhay na araw at gabi ay ibinababad sa pulot ng kaginhawahan--ang buhay na walang pinipintuhň kundi ang Diyos Salapî--ang buhay na walang hanap kundî ang kagalingan ng sarili, ay isang buhay na mababŕ, walang halagá, karumaldumal!".... Tumalikod ang presidente sa binatŕ at animo'y di nadidinig ang sinasabi nito. Si Gerardo ay nagpatuloy: "Ang buhay pô kung ibig magkahalagá, ay kailangang ilaan at gugulin sa isang adhikang mataas, sa isang láyong marangal... Ang yaman na kinahahalingán ng boóng Sangdaigdig hálos ay hindî makapagpapadakilŕ sa búhay ng táo: maaari siyáng magpaginháwa, magdulot ng kasaganâan sa lahat ng bágay; dápwa't hindî kasaganâan, hindě kaginhawahan ang naghahatíd sa táo sa pagkadakilŕ. "Ang karunúngan man, líban na lang kung siya'y ginugúgol sa ikagagalíng ng báyan, lahě, Sangsinúkob, ay dě ko rin masasábing sapát na makapagpadakilŕ sa búhay..... "Ang táo pô, G. Presidente, ay kailángang gumawâ pára sa lahát; kailangang magbatá ng susón-susóng pagtitiis, dúsa, pighatî, para sa lahát; kailangang sumagupŕ sa libo-líbo mang kamatáyan pára sa lahat; kailángang siyá'y maging isáng taga-hasík ng kalayŕan, taga-tagúyod sa dangál ng tinubúang lupŕ, taga-kandilě sa púri ng matwíd na malímit lupígin....... "Kapág ang isáng táo ay nakasunód sa mga ganyáng katungkúlan, mayáman man ó mahírap, marúnong man ó hindî, siyá ay may karapatán nang ipagmalakí ang saríling búhay, at humimláy sa píling ng mga lálong dakilŕng kalulwá sa boong Sangsinúkob!" Hindi na nakasagót si Kápitang Memň noong sandaling iyón ay siyáng pagpasok ng tunay na hukóm ng bayán. Ito ang sa wakás ay sumurě sa naaantalang usapín at pagkatapos na mádinig ang mga pangangatwíran ng báwa't isa ay inilagdâ ang kanyáng maayos na hátol. Si Stag ay nagkamít ng mabigát na parúsa: multá at bilanggô. Dapwa't, anó pang parusa! Maánong napanindig ang balahibo ni Stag! Papaanó'y mayroón siyang isang kristo-krístuhang inaasahan! Si Kápitang Memň ang nanagót sa multá. At sa bilanggô? Aywan pa natin...... VIII KILABÚTAN KAYÓNG LAHAT! Pagkaráan ng dalawáng áraw, ang isang malagánap na páhayagáng pilipino ay kinábasáhan ng mga ganitóng balitŕ: "MGA PUNONG MAKIKISIG "Isang amerikanong nagngangálang John Stag na nabilanggô sa báyan ng Libis, ay nakatákas noóng gabí ng ika 7 ng kasalukúyan. Hanggá ngayon ay di pa naaaláman kung saan nagtatagň ang umalpás. "Hindî lang itó ang nangyayári sa Libís. Ang báyang iyán ay isá pa mandin sa mga matitíbay na kutŕ at matalinghágang púgad ng Bisyo sa Pilipinas. Nagkakatusak doon ang nagkikisígang mga sabungán. Sa báwa't súlok, magíng áraw at magíng gabí, ay may mónte, túpada, hweteng at kung anóanó pang mga laróng báwal. "Ang mainam nitó, ay kundî pa dumayo dóon ang mga sekrétang-Maynilŕ, ang mga iya'y di matututóp! "At ang maginoong Presidente? at ang mga pulés? "Nangaghihilíkan bang lahat." Ang balítang tumutukoy sa pagtataanán ni Stag ay inámin ni Kápitang Memň; nguni't lubhâng malakí ang pagkapoót niyá sa tumutúkoy sa sugál at sábong. Ito'y kanyang tinutulang mahigpít kahimá't di nalilihis sa katotohánan; datapwa't tútol bibíg lamang naman, pagtutol na kung kayâ lang ganapin ay pag násasa haráp ng matitinong tao... Talagáng gayón si Kápitang Memň. Kaaway kunwâ ng bisyo, dapwa't siya ang nagpalagň sa kanyang bayan ng sugal at sabong--iyang mga laróng walang tumatangkilik kundi ang lahat ng mga tamad, ang lahát nang ibig mabuhay nang nakangangá, ang mga nanghihináyang na gamítin ang útak, magpatulň ng páwis at batákin ang butó, ang mga ulól at mga duwág na natatákot yumápak sa mga baitang ng hagdánang matarík na patúngo sa karangálan at katinuán ng táo sa pamumúhay... Nguni't hindî ang mahálay na pagkagúmong sa mga hilig na iyang karápatdápat pakásumpâin, ang siyang tanging maibabalitŕ ng mga páhayagan tungkól sa báyan ng Libis. Mayroón pang ibá na lalong mahalagá. Kung suriěng mabúti ang pamunúan ni Kápitang Memň, ay mapagkikítang ang mga pangákň nitó sa bayan, mga pangákong sagana sa hángin at pulótpukyutan, ay untiuntíng nangaunsiyámě. Ang mga tungkúling mabibigát na ikinápit sa kanyá ng kautusán ay maíngat na iniwásan hanggáng maaárě. Kung alin yaong kanyang napagtutubúan ng walang págod, kung alin ang di nararápat gawín ay siyang pinag-ubusan ng kaya. Sa maiksing sábi, ang pamahaláang umiral ay isáng pamahaláang kailán ma'y hindî nakasunód sa tunay na niloloób ng bayan, sa itinatadhanŕ ng mga utos-pamahaláang waláng nakapangyári kundi ang isáng Kápitang Memň. Na ito'y di maaarě sapagka't may Konsého Munisipal? Kabulaánan! Túnay ngâ na ang konsého, sa pagkakinatawán niya ng bayan, ay di nararápat bumálak ó umáyon sa alin mang bálak na salungát sa ikagiginháwa ng mga mámamayán; na ang mga konsehal ay kailángang magpakatalíno, mamuhúnan ng sipag at pagiingat sa paglikhâ ng mga kautusán; na sila'y dápat gumálang, sumunód at ipagmalasákit ang mga damdamin at náis ng báyang sa kanila'y naghalál. Tunay ang lahat ng iyán dapwa't sa kasaliwâang palad ay di siyáng nangyari. Sa loob ng konsého sa Libis ay dádaladalawá ang mga konsehal na natutong gumámit ng talíno, dádaladalawá ang nagkaloób na tumútol, at kailan ma'y di napatangáy sa mga lisya't walang wastông panukala ni Kápitang Memň. Datapwa't anó ang kaniláng magagawâ sa sila'y dádaladalawá? żPaánong magkakabisŕ ang matwíd niláng pagtútol sa haráp ng ánim na kalábang bingí sa sigáw ng Katwíran? Anim na konsehal na sunudsunúran saan man batákin ni Kápitang Memň; ánim na konsehal na tuwíng magpupúlong ay harě ng tamád sa pakikitunggalě sa mga bagay na tumutúkoy sa báyan; anim na konsehal na kung kaya lamang gumising nang gisíng na gisíng ay kung ang pag-uusápa'y ang pagpapahintúlot sa malayang pagsambá kay "San Sabong" at "San Sugal", nguni't pag ibá nang bagay na may kahirápang suriin, ay daig pa ang ipinatdâ ang mga dilŕ sa ngalangála! Iyán ang mga táong may mga matá ay di makakita, may mga taynga ay di makadiníg. Kapag hiningán ng pasiyá sa isang panukálang binálak ó inayunan ni Kápitang Memň, siláng lahat ay pawang mga áyon; nguni't hindi silá sangáyon kapag nákitang iilíng-ilíng ang kanilang panginóon, ang kanilang Diyos! Maánong magisip-isip; maánong harapín at kilalanin ang Matwíd!... Oh, alíping asal na ulirán sa kahaláyan! Oh, mga táong walâng sariling damdámin! Salámat at ang mga konséhong gaya ng inyóng kinaaníban ay iilán-ilán lamang. At kung hindi, anóng talas na sandátang makakalaság ng mga káaway ng Pagsasarilíng pinakamimithî ng Báyan! Malinaw ngang lumálabas na dahil sa pagkauring busábos ng konsého ay patúloy pa rin si Kápitang Memň sa kanyáng ugáling paghahariharian; na dahil din diya'y ang bawa't ibígin niyá, matwid ó baluktot, ay siyáng nangyári. Dapwa't salámat at sa mabúting kapaláran ay di na ang lahat doo'y natutúlog, gaya ng panahóng nagdaan; hindi na ngayón ang lahát ay kampon nila "Talagá ng Diyos;" hindî na ngayón pawang pipi ang madlâ. Sa bayang iyon ay mayroón nang naglitaw na ilang káwal ng Bágong Panahon. Si Gerardo ay isa sa kanila. Sa haráp nang gayong pagdáyŕ ng isáng pinunň sa kanyang mga nasasakóp, ay siya ang kaunáunáhang gumamit ng karapatan; sa kanya unang nádinig ang makapangyaríhang sigáw ng katwírang niyuyurákan. Si Gerardo ay di nagalinlángan munti man. Sa isang malaking papúlong ng kanyáng mga kapanálig ay maáyos na tinuligsâ ang kabulukán ng pamunúan. Bumanggit siyá ng mga nangyári, inihayág ang mga tiwalîng gawâ ni Kapitang Memň, ang mga palákad nito na pawŕng salungát sa mga kautusán. Ipinakilala niya sa madlâ ang túnay na Kápitang Memň, isinalaysáy ang boóng kabuháyan nito, na pinagarálang maíngat ni Gerardo mulâ sa punň hanggáng dulo. Inalaráwan niyá ang pagkawalâng-káya, ang pagkatamád, ang pagkawalâng-malasákit sa pinamumunúan, ang pagka-di-dapat na mamunň, ang pagkamagnanákaw, ang pagkamámamátay--anó pa't sa minsáng sabi, ang boóng lihim at túnay na kataúhan ni Kápitang Memň, na, sapagka't natutong magbalat kayô, ay nangingibabaw ngayón sa kanilang lahát. Upang mapatunáyan ang lahat ng ito, si Gerardo ay nagharáp sa papúlong na iyón ng maráming saksí. Natatangě sa mga itó ang isang babáeng may ápat na púng taón na maráhil. Dukhâng-dukhâ ang kanyang pananamit na bukód sa nanglilimahid na, ay punít punít pa. Sa haráp ng mga táong doo'y natitípon, ay isinalaysay ng babáeng ito ang napakalungkót niyáng kabuháyan. "Bihirŕ sa inyó"--anyá--"ang di nakakakilála sa ákin. Dapwa't lahát kayó ay pawŕng di nakababatid sa napakaabáng pálad na ikinapadpád ko sa ganitóng kalagáyan. "Akó'y inaanák sa isáng malayong bayan--doón sa gitnâ ng lalawígang Tarlák. Ang áking mga magúlang ay mga táong payapa't mararangál. "Mayayáman silá, dapwa't noong nangabubúhay, ay mga kaibigang tapát ng báyang maralitâ. "Walâ pa akóng sampúng taón nang ako'y maulila sa iná. Palibhasa't nangamatáy ang lahat ng áking kapatíd, nagtamasá ako ng boong láyaw at kasaganáan sa piling ni amá. "Hindî namán ako pángit noóng mga áraw na iyón, kayá't sabihin pa ba, hindě kakauntî ang mga binátang nagnasang maglingkód sa ákin. "Dumatíng ang sandalî na ako'y natútong umíbig. "Dapwa't ˇay! Pagkatápos na áking maihandóg ang iisa kong pag-irog sa náhirang ni Bathalang panginoónin niyaring pusň, pagkatápos na áking maasámasám ang ligáyang pílit kong lalasapín sa kanyáng kandúngan, ay saka ako sinikíl ng pagkálupítlupít kong kapaláran!..... "Isáng háting gabí, noong panahón ng paghihimagsik, ako ay nágulangtáng sa áking pagtúlog. Sa mga únang sandalî, áking hininalang yaon marahil ay bangúngot lang. Nguni't ˇsa aba ko! Nang mamúlat ang aking mga matá, nang luminaw ang aking pag-iisip, ay napagmalas kong yao'y di pala bangúngot kundî isang túnay na kataksilán!... Isang lílo, isang tampalásan, isang púsong háyop, ang noo'y pumipígil sa sawîng pálad kong katawan sa pagkagupíling! Ako'y mahinŕ at siyá ay malakás! Tinawágan ko ang Diyos; dapwá't ang Diyós na iyón ay di ako dininig! Ang Diyos na iyón ay di tumúlong! Ako'y nasawî! ˇNadungisan ang áking puri! Ang háyop ay nagtagumpáy!...... "Nagbangon akó at hinánap ang aking magulang. Pinások ko ang kanyáng silíd. Dapwa't ˇoh! ˇMahabagíng Langit! Ang áking pinakaiirog na amá, ang pinagkakuutángan ko niríng buhay, ang tangi kong kasákasáma araw at gabí, ay naroon sa kanyáng hígaan, nakababád sa dugô, putól ang úlo! "Ako'y nálugmok at nawalán ng diwŕ. "Nang másaulě ang aking pagkatáo, ako'y nasa saloob ng ibáng bahay. "Yaon ang tahanan ng tampalasang sumukáb sa aming mag-amá. Ibig kong tumákas, dapwa't ako'y nakúkulong. Ibig kong magpatiwakál dapwa't may nakabantay sa akin áraw at gabi. Anó ang minarapat kong gawín?... Ang Diyós ay di ko na tinawágan! Hindî ko na siya hiningán ng abuloy!... Ako'y nádalâ na!... Walâ akong túlong na inaasáhan noón kundî ang kabayanihan ng kasumpŕan ko sa pag-irog. Dapwa't ˇay! si Fidél na aking minahál higit sa buhay, ay hindi ko na nákita hanggáng sa sandalíng ito! Siyá man yata'y tinikís na ang magwaláng bahalŕ sa aking pagtángis! Siyá man yata'y nawalán din ng habág sa mapait na pagdadalamhatě niyaring kálulwa!... "Sa haráp ng mga ganitóng kalagáyan anó pa ang sa áki'y nalalabing gawin? Walâ nang iba kundî ang makibágay sa áking pálad. Yaring pusň ay dahandáhang tumigás, untîuntîng nasabík sa kaputíkan, untîuntîng natútong umíbig sa isáng lilo, sa pumatáy sa ákin ding amá! "Malaon din na kami'y nagsáma ng tampalásan. "Datapwa't pagkatápos na masalantâ niya ang áking katawán, pagkatápos na mabusog sa akin ang kanyáng kahayúpan, pagkatápos na makapagpasasŕ sa aking lamán, ang ganid na iyon ay di na nakitungo sa akin; ginútom na ako, ipinagbilí ang mahuhúsay kong damit, binawě ang mga aláhas na bigay niyá sa akin, at di nagkásiya sa ganitó, akó'y ipinagtulákan sa kusinŕ ng báhay upang doon gumawâ, doon kumain, at matúlog sa ibabaw ng mga panggátong na kahoy, kahalubilo ng mga pusa't áso! Sa minsán sabi, ginawâ akong isang alípin, isang busabos! "Ganitó ang áking lagáy ng kami ay málipat sa báyang ito. "Pagdatíng na pagdatíng namin, ako'y sinumbatán ng tampalásan kong panginóon. Ipapapatáy daw niyá ako kapag di ko iningátan ang líhim ng pagkasawî naming mag-amá. "Sapagka't púsong-babáe, ako'y malaong nadalá ng tákot at kahinŕan: iningátan ko ngâ ang lihim. "Dapwa't ngayón, ngayón ay sumápit na ang sandalî na sa láot ng aking pagkaabâ ay di na akó napangingilábot ng kamatáyan; ang kahináan ay walâ na sa ákin!... Tuparín kung ibig ng panginóon ko ang kanyang sumbát!... Ang kanyáng líhim ay nasisiwalat na!... "Nguni't, bágo ko wakasán ang áking salitâ, ay ipahintulot na aking maitanóng: "Alám ba ninyó, mga táong báyan, alam ba ninyó kung síno ang napakabúti kong panginóong iyan, kung sino ang tumaksíl sa kaawŕ-awŕ kong magúlang, nagnákaw sa puri ko't dangál at nagbulíd sa akin sa bangín ng pagkabusábos? "ˇˇKilabútan kayóng lahat, oh mga taong walâng málay!!... "Siyá ay yaong sa inyó ngayo'y namumunň ang pinagkatiwaláan ninyo ng mga kautusán, dangál at kabuháyan ng isang bayan!!..." Ang mga pinagtahî-tahî at pinagarálang kabulaánan, ay madalíng makikilala ng isang maálam magmasíd. Nguni't sa kabuhayang isinalaysáy ng babáeng iyón, ay walâng nakádama nang kahi't gabáhid na kasinungalingan. Bawa't anyô ng kanyáng mukhâ, bawa't galáw ng mga matá, bawa't salitâ ng maáyos niyang salaysáy, ay isang taták ng katotohánan, isang matibay na panghikayat sa lálong dě mapaniwalaing kálulwa. Kaya't napangilabot ngâ ng babáeng iyón ang madlâng sa kanya'y nakikinig!... Nang sa wakás ay imungkáhě ni Gerardo ang paghingi kay Kápitang Memň na magbitiw ng tungkól, lahát ng nangaróon ay kumatig sa kanya; lahat, hanggáng ang mga dating kapanalig ni Kápitang Memň, ay naniwalang sila'y nálinlang. Gayón na lang ang kanilang pagsisísi! IX KAY SAMÂNG PAGKAKÁTAON! Nang matápos ang papúlong, si Gerardo ay nilapítan ng isang pulís. --"Ipinatatáwag pô kayó ng presidente". --"Saan siya nároon?" --"Sa báhay-pamunúan pô". Noon di'y lumákad si Gerardo. Dinatnáng bukás ang tanggápan ni Kápitang Memň, kaya't agád siyang pumások. Masiglang binati ang dinatnan: --"Magandáng araw pô!" Ang binatě ay walang itinugón kundî isang tingíng nagbabága sa poot. --"Ginoó, ako nga pô ba'y inyong ipinasusundô?"--ang pabulalás na tanong ng binatŕ. Bigláng nagtindíg ang mabangís na Kápitan at nang másulyapan ang nakangangáng pintô, ay nilapítan ito at inalápat sa pamamagitan ng isang síkad. Kumalabóg ang pintô na ikinabuláhaw ng boong báhay. Pagkatápos ay sinúgod si Gerardo at nagngingitngit na tumanóng: --"Anó ang sumúot sa walang hiyâ mong úlo at nakaisip kang gumawâ ng ganitong kaululán?" --"Kaululán? Anó pong kaululán?... Aling gawâ ko ang inyóng tinutúkoy?" Tumalikod si Kápitang Memň at pagkatápos na maibalabág sa sahíg ang tangang aklát ay iingos-ingos na sumagot: --"Pshe! Magmámaangmaángan ka pa!" --"Kápitang Memň,"--ang paklí ng binatŕ--"dí ko kayo maunawŕan. Ang tinutúkoy ba ninyó ay ang pagmumungkáhi ko sa áking mga kapanálig na kayo'y pagbitiwín ng tungkól sapagka't di kayó tumutupád sa mga itinatadhanŕ ng mga kautusang isinumpâ ninyóng tutuparin? Kung iyán ang tinatáwag ninyóng kaululán, kayó po'y namamalî!" --"At anó ang mayroon sa iyó kung di ko man tinútupad ang aking sumpâ? Sino ka bang makikialám sa akin? Bákit mo imumungkahing alisán ako ng tungkól?" --"Ah, sapagká't kayó ay di nararápat mamunň!"--ang maliksíng tugón ng binatŕ na ikinasúgod muli sa kanyá ni Kápitang Memň. Ang dágok na iyón ay lubhâng malakás. --"Nápakalabis kang totóo!"--ang ngitngit ng nandididilát--"walâ ka nang kagálanggálang sa iyóng kaúsap! Nawalán ka na ba ng pag-iisip at nalimutan mo na kung sino akó, akó na iyóng kaharáp?" --"Hindî pô akó nakalilímot: kayó po'y isang hámak na táong gaya ko rin, na sa kasamáang palad ng bayang itó, ay náhalal na magpunň sa kanyá." --"Ah!" ang sambót ni Kápitang Memň--"kinikilála mo palá akóng pinunóng ínahalál, ay bákit at ganyán kung ikaw'y mangusap sa áking haráp? Bakit áyaw mo akóng igálang?" --"Sapagka pô't hindî kailángan!" --"Hindî kailángan? Híndî kailángang igálang mo akó, akó na iyóng pinunň? Nauulól ka na ba?" --"Námamali pô kayó"--ang tugon ni Gerardo--"ang isáng pinunň na dumadayŕ sa kanyáng bayan sa pamamagítan ng mga pangakong di tinutupad, nagaákay sa mga nasasakop sa mahahálay na hílig at ásal--ang isáng pinunň na kinatátatakán sa nóo ng taták ng mga magnanákaw at mamamátay ng kapwŕ--ang pinúnong ganyán ay hindî dapat kaalang-alangánan ng mga táong matitinô!" --"Waláng hiyâ!!... At ang mga bintáng bang iyán ang ipararátang mo sa ákin? At ang isáng musmós na gáya mo ang mangangahás?" --"Oo pô, akó!" --"Diyáta't ikáw ang mangangahás? ikáw? ikáw? ikáw?" Nilundág ni Kápitang Memň ang isáng talibóng na nakasabit sa dingdíng. Sa sumunód na sandalî, nang silá ay nagkakasunggában na, ay siyáng pagbuká ng pintóng nakalapat. Sumungaw ang isang kalbóng tuktók, isang mukhâng nagkakangngingiwě, at isáng tiyáng matabâ. Si Kápitang Memň ay párang tinamáan ng kulóg, kundî man parang isáng batŕ na nakakita ng nunň.... Nguni't, sino ang nunňng ito? żSino ang naghihintáy?... Siya ang mapaglagalág sa automobil, ang mapagamá-amáhan, ang kataástaásang punň sa Sangkapulúan, na kung bakit sa kanyáng pagdálaw kay Kápitang Memň, ay tinaón yátang talagá ang pangyayáring iyón! Si Gerardo ay nasugátan na namán. Si Kápitang Memň, ay animo'y kinakalambre. Papaáno ang pakikiharáp niyáng gagawin sa kanyáng punň? Kay lakí ngâ namáng kahihíyan nitó! Isáng mahigpít na paguúsig ng Gobernador ang sumunód. Inahayág sa kanyá ni Gerardo ang hangad ng báyan na pinagkáisahán sa papúlong na idináos sa umága ng araw na iyón. Noón di'y nátiwalag sa katungkúlan si Kápitang Memň. Walâng imík na tinanggáp niyá ang gayóng pagkápahámak sa matá ng madlâ; dapwa't oh! ang kanyáng póot!.... Siya'y umuwî na anaki'y isáng ulól. Ang kanyáng báhay, at báwa't sangá, báwa't dáhon, báwa't bunga ng kanyáng mga haláman, wári baga'y ipinagsisigáwan sa kanyá ang mga salitáng "MAGHIGANTI KA, O KUN HINDI, IKAW AY DUWAG!".... X SI ELÍNG Itó ang ngalan ng dalágang anák ni Julio. Magíng sa gandá, at magíng sa katalinuhan man, si Elíng ay hindî maitatánging lubós sa mga bulaklák ng kanyáng bayán. Ang hiwágŕ, ang líhim ng kanyáng pagkamapanghalína ng--kanyáng makapangyaríhang pagkamapanghalína--ay di nátin masusumpungán sa dilág ng mukhâ, ni sa ningníng ng kanyáng útak, hindî. Ang hiwagŕ at lihim na iyón, upáng mádamá, ay kailángang makipagkilála kay Elíng; kailángang kaulayáwin siyá nang maláon; kailángang táwagan ang kanyáng pusň; tarukín ang pagkamababŕ, ang pagkamasunúrin, ang pagkagintô ng kanyáng loób; kailángang titígan ang mga títig ni Elíng, ang mga títig niyáng nagpapakilála sa isáng kalulwáng malambíng at mapangambáhin, isáng kalulwáng masintáhin at mahabagín, isáng kalulwáng puspós ng línis, ng gandá at kahinhinán. Náriyan ang líhim, ang hiwagŕng bumibílot sa kataúhan ni Elíng. Náriyan ang talŕng nákikintál sa maalindóg niyáng noó. Náriyan ang kayamánang maipagmámalakí ng kanyáng kadukhâan. Si Elíng, mulâ sa pagkabatŕ, ay mahiligín sa pagaáral. Marúnong ng kastilŕ, gayón din ng ingglés. Isang taón na siyá'y nagtirá sa Colegio de Sta. Isabel, at dalawáng taón namán sa Dormitory School. Díto sa hulí, siya ay nag-áral ng Nursing, ang mahúsay at tumpák na pagaalága sa may sakít. Panggagáling sa Dormitory, siya'y tumirá sa Hospital de San Pablo úpang isagawâ doon ang kanyáng napagarálan. May iláng buwan din ang kanyáng nagúgol sa pagsasánay na ito, sa píling ng mga amerikánang enfermera. Nguni't hwág isiksík sa guniguní ng bumabása ang hinalŕ, na, sapagka't naturang taga dormitory, at sapagka't maláong nákahalubílo ng mga amerikana, si Elíng marahil ay pinanáwan na ng mga katutúbong kílos, at mga katutúbong ugalě sa pananamít at pakikipagkápwŕ. Hindi gumawî nang ganyán ang binibining itó; hindî siya pumapára sa mga nagsalasalambáy diyáng miss, na di na nangíming ipailalim ang pagka-pilipína sa kanilang pagaaméamerikanahan di lang sa gayák, di lang sa kilos, kundí ang lalong kasákitsákit at kahináhináyang ay patí ang budhi, ang kalulwa't mga paghakaka ay pinipilit na igáya't ipabusabos sa mga dayuhang iyán.... na siyáng nagnákaw sa kalayáan ng kaniláng báyan at untî-untîng humihigpít sa tanikaláng madalî ó malaon ay siyáng ikabubulusók ng Kapilipinuhan sa bangín ng pagka-aba!... Nasusuklám si Elíng sa mga bágay na ito, kaya't mahigpít na iniingátan ang pagka-pilipína. Tandâ ng pag-iingat niyang iyan at paglayň niya sa mga ugaling dáyo, ang kanyáng madalás na dî pagpanáog sa kaniláng tindáhan, kapag ang dumudulóg doon ay mga amerikánong magagasláw. Ugali ito ni Elíng, hindî sapagka't binubulag siya ng "prejuicio de raza" (alalaong baga'y ang pagtingin sa kúlay ng balát at di sa kataúhan ng isang táo,) kundî sapagka't ang kanyáng kahinhinán ay hindî makababatáng malásin ang magagaspáng at mahahálay na kilos na karaniwáng gawiîn dito ng di iilang amerikáno. Si Elíng ngâ ay hindî kapára ng mga ibang dalaginding diyán, na, pagkagát na nang dilím, ay nagpupuláhan ng damít sa loob ng kanikaniláng kantina, nagkakapálan ng palábok sa mukhâ, nagdadamihan at nagpapalalúan ng urě ng mga mister na sa kanila'y nakalilígid, na anáki'y mga ásong kakáwkáw-káwkáw, aamóy amóy at didilŕ-dilŕ.... Si Elíng ay poót na poót sa mga asal na iyáng lubhâ nga namáng nakaririmárim. Minsan siyáng manginíg sa gálit at minsáng mápaiyak sa habág sa mga kadalága niyang halíng na halíng sa ganganyáng gawâ, na kadalasán at sa tuwírang sabi, ay lumalabás na isáng malinaw na pagtitindá ng dangál at púri! Magsábi, kung hindî, iyáng mga kinasasadlakán ngayón ng pulŕ ng bálana. Magsábi, iyáng mga nakátikim ng buhay-kantinéra sa áting mga bayánbayán. Ilán na sa kanilá, ang úpang mapawili lang sa tindahan ang isáng amerikánong manglalásing, ay tutulútan nang sila'y kutyâ-kutyâin nitó sa likód ng mga salitang "Sweetheart, give me a kiss!"? Ilán na sa kanilá ang natulúyan na ngang mahagkán ng mga langó? Ilán na sa kanilá ang ngayo'y kinikilabútan sa hiyâ sa ibang táo, sapagka't sa ganitó ó gayóng gabí, silá ay náyapus ng mga ganitó ó gayóng négro? At humahanggá ba rito ang mga nangyayári? Bakit at may mga kantinera diyang ngayo'y kaabra-abrasete ó kaya'y kalúlan sa bagól ng mga itim? Maaáring, sapagká't narahiyô sa pilak ng mga ito; dapwa't kadalasá'y sapagka't sa ganito ó gayong pagkakátaon sa loob ng kantina, ay may isang milagrong nangyari!... Mga sawîng pálad!... May katwirang lumuhŕ ang isang Elíng dahil sa inyó! XI "ANÓ SABI IYÓN EH?" Si Gerardo ay hindî santó. Anák din siyá ni Eva't ni Adán na kapwŕ makasalánan. Totóo ngâ na, para kay Gerardo, Báyan ang una at Báyan ang hulí; na, ang pagkamakabáyan, hindî sa salita kundî sa gawâ, ay siyang damdaming pinakamahalagá at nangangaibábaw sa boô niyang kataúhan. Totóo rin namán na walâ siyang pinakamamahál na pangarap mulâ sa pagkabatŕ kundî ang maihandóg ang iisa niyáng pusň sa dámbanŕ ng kanyáng lahě. Dapwa't hindî dahil sa lahát nang itó, ay walâ nang maiisip si Gerardo sa boô niyang búhay kundî "bayan." Maminsánminsán din namang masubukan niyá ang kanyang sarili na nangangarap hindî sa kandúngan ng báyan, kundî sa kandungan niyáng mga anáki'y tálŕng nagantiantilaw sa lángit ng Pilipinas... Katakátaká kayâ na ang Gerardong iyan ay maakit sa bangóng humáhalimúyak ng isáng sampagitang nananariwŕ na gáya ni Elíng? Oh, si Elíng! Sa kanyáng hárap si Gerardo ay nagíging makátŕ, nagíging mangangarap, at magiliwin sa mga bulaklák, paró-paró, tala, bítuin... Ang mabaít niyáng pusň sa haráp ni Elíng ay kung bákit nagíging manunuksó; ang mga payapa't maaamň niyáng sulyáp ay kung bákit nagíging malilikot at mga magnanakaw!... Silang dalawá ay malaon nang magkaibígan. Hábang lumaláon ang kanilang pagkikilála, ay lalo at lálong nasasabík si Gerardo sa pagmalas sa dilág ni Elíng, sa pagdiníg sa mga mahihiwagŕ't matatamís niyáng salitâ, sa pagpúkaw sa mga ngiting mangbibíhag ng binibining yaon na ipinaglihí yatŕ sa dako pa roon ng hinhín ni María Clara... Nguni't hanggán diyán lang si Gerardo. Hinahangaan niya ang ganda ni Elíng, dapwa't di pa sumasambá. Siya lang ay natutuwâ, naiigáyang malásin ang himalâng yaon ng Kalikasán. Noong mangyari ang sigalót sa bahay-pamunůan, si Elíng ay nakaupô at nanánahí ng isang panyô sa loob ng kanyáng tindáhan. Ang mukhâ niyáng kaáya-áya, ay minsáng magníngning sa lugód, at minsáng mangulimlím sa panglaw. Bakit? Ang kanyáng paningín ay láging nakapakň sa malayň, bihírang mátigil sa tinatahî. Báwa't táong magdáan ay kinikilalang mabúti malayň pa. Si Elíng ay may ináantabayánan; hinihintáy niya ang pagdáan sa kanyáng tapát noong mainit sa sínag ng Bagong Araw na kabatang-batŕ pa ay bayani na. Para kay Elíng, ang binátang yaon na láging nahahandáng ipáram ang lahat maitaguyod lang ang dinuduháging Matwíd, ang binátang yaon na nagsanggálang sa dangál ni Julio na kanyáng amá, ay isa nang Krísto na dápat niyáng igálang, mahalín, itángi, pagukúlan ng báwa't paták ng kanyáng pagíbig, at paghandugán ng báwa't tibók ng kanyáng pusň! Hindî nainíp si Elíng sa pagaantáy kay Gerardo, na sínapantahŕ niyáng sa paguwî mulâ sa presidencia ay dadáan sa tapát ng kanyáng tindáhan. Malayo pa ay nakilála na ng binibini ang magílas na tindíg nang líhim niyang kinakauláyaw sa kaibutúran ng kanyáng pusň. --"Elíng!"--ang pagdaka'y ibinati ng binatŕ pagkalapít sa tindáhan. --"Gerardo, halika sandalî!" Si Gerardo'y lumapit at boong galak na kinamayan ang binibini na noo'y singpulá ng gumámela, aywán kung dáhil sa pagaálaalang siya'y lumábis sa kanyáng nápakalambíng na "Halíka!" --"Ipagpatáwad mo, Elíng, ang pakikikamáy ko sa iyó ng kaliwâ." --"Bákit? anóng mayroón ka sa iyóng kánan?" Si Gerardo'y nagkúlay sagŕ. Inakalŕ niya na isáng pagbubunyî sa saríli kung ipagtátapát ang tunay na dáhil; kaya't ngumitě na lang at nasiyahan sa ísang maráhang:--"Walâ!" --"O, ay bákit at may tálě?" --"Walâng ano man; nákagat lang akó ng putakté doon áh... sa púnong bayábas nina Tikikň." Si Elíng ay alangáng mapangitíng alangáng magálit. Alam niyá, gáya ng pagkaálam sa kanyáng A. B. K,... na ang mga salitâng iyon ay isang kimpál na kabulaánan. Hinagisan muna ang binatŕ ng isang tingin na wari'y nagsísisigáw ng "Sinungaling itó ah!," bágo sumagót: --"Putakté? ay bákit at may dugô?" Si Gerardo'y lálong namulá. --"Diyatŕ, Gerardo,"--ang dugtong ni Elena--"diyatŕ namá't iyán lang ay ipagkákailâ mo pa sa akin?... Sapagka ba namá't ang tumátanong ay...ah! siya nga palâ naman!... Isáng walâng kabuluháng gáya ko, ay di ngâ nararápat..." Ang binatang tigagál na tigagál sa mga salitâ ng kanyáng kaharáp, ay walâng naihumá kundî isáng:--"Hindîng hindî, Elíng, oh, hindî ngâ!" --"Súlong na, maaabála ka lang sa akin,"--ang patúloy ng binibině na may kahálong wari'y hinampó. --"Patáwad, Elíng!... Binibirň lang kita.... Huwág mong damdamín ang áking pagkukúlang... at sasabíhin ko na sa iyóng lahat!" Isang ngitî, isang ngiting malambíng na 'kapilas ng langit' ang nagpahiwátig kay Gerardo na ang pinangambahán niyang nagtampó ngang túnay, ay nagtamputampúhan palâ lang. --"Anó iyon? Sabihin mo na." --"Isa lang muntíng súgat, Elíng." --"Na namán!"--ang may padaóp kamáy pang sagót ng dalága, na animo'y noon lang nabatíd ang nangyári kay Gerardo, gayóng sa katunáyan ay nagmamaángmaángan siya. Pagdaka'y kumúha ng isáng palanggána, isáng boteng may lamáng gamot at saka isáng kahitang punô ng búlak at pangtalě ng súgat. --"Gerardo"--ang bigkás ng binibině;--"nakatupad ka na ng iyong katungkúlan; bayaan mo namang tuparín ko ang ákin. Lilinisin ko ang iyóng súgat." --"Oh Elíng! Kay gandá ng iyong loób!... Dápwa't ikáw, mutyâ ng áking báyan, linisin ang súgat ng isáng abâng dukhâ na gaya ko?..." --"Kung anó-anó ang pinagsasabi ng Gerardong itó!"--ang tugón ng dalága pagkatápos na máhagisan ang kaúsap ng isang napakalagkit na títig.--"Tingnán ko nga ang iyóng kamay."--At umakmang aabutin ang sugatáng kamay ni Gerardo na dalidali nitóng inaurong. --"Huwag na, Elíng; maráming salamat." --"O tingnán mo siyá!" --"Hindî nábabagay. Bayáan mo ná't..." --"Bayáang anó? hindi ba't tuwî kang magtatalumpatě ay ipinangangaral mo na ang lahát ng táo ay dápat tumupád sa kanikaniláng katungkúlan? Hindî ba't ito'y katungkúlan ko? Ako ba'y hindî táo sa iyo? Hindî ba...." --"Súkat na, Elíng, súkat na; dapwa't iyang mga sutlâ mong dalirě ay di dapat marumhán ng...." --"Diyatŕ nama't akó'y iyóng bibiguín?" --"Oh! Hindî sa ibig kitáng biguín..." --"Ah, ayóko ngâ nang maraming salitâ. Ipalínis mo sa akin ang iyong súgat at tapús!" Si Gerardo'y di na tumutol sa pagaala-álang baká ang ánghel na iyón ay magtampó na namán. Samantálang hinuhugásan ng binibině ang kamáy ng binatŕ, itó nama'y walang tahán ng panunuksó: --"Oh Elíng! Sa pinakamalálim kong mga pangarap, sa pinakamaláyang galáw ng aking gunitâ, kailán ma'y di ko nasumpungán ang anó mang pahiwátig na sa áraw na itó ay áking mapapaláran ang pagkakáwang-gawâ niyáng mga dalirě mong bawa't isá ay katumbás ng boô kong buhay!" --"Palalň!" --"Elíng, kaúsap mo yaring pusň!" --"Sinungáling!" --"Elíng, dinggín mo ang isáng katotohánan!" --"Anó iyón?" --"Isáng damdaming iniingat-ingátan ko at maláon ng tinitimpî-timpî?" --"Sabíhin mo kung anó." --"Huwág kang magagálit?" --"Bakit kayâ akó magagálit?" --"Tatanggapín mo?" --"Anó sabi iyón eh?" --"Ipangakň mo muna!".... --"Na anó?" --"Na iyong tatanggapín!" --"Kung hindě masamâ'y... tatanggapín ko." --"Elíng, iniíbig kita!" --"Ha?"--ang pamangháng saló ng angkán ni Venus. --"Iniíbig kitá!"... --"Dáhan-dáhan, Gerardo! Ikáw ay magmunimuni." --"Walang kailángan, kita'y kilaláng malaon na... Ako rin nama'y kilalá mo: sumagot ka. Elíng, iniíbig mo ba akó?" --"Ay! ang pusň ko, Gerardo, ay di na akin; kinusŕ ko siyang ihandóg sa dápat kong mahalin; lumingap sa ibá ay di na mangyayári!" Ang binata'y sandalîng napípi. Kinintalán ng isang títig ang bitúing kauláyaw bago tumugón:-- --"Elíng, di ko mawatásan ang iyóng salitâ. Ibig mo bagáng sabihin na ako'y walâ nang pag-asa?" --". . . . . . ." --"Iyon ba ang kahulugan?" --"Aywán ko." --"Aywán ko dáw!" --"Abá!" --"Wikŕ mo'y di na mangyayáring lumingap ka pa sa ibá? Anó ang kahulugán at kangino tumutúkoy ang ibang iyan? Sa ákin kayâ, Elíng?" --"Aywán ko!" --"Si Elíng namán! Bákit mo kayâ pinamamáhay ang kalulwá ko sa pangangambá?... Sagutín mo sana akó. Sa akin ba tumutúkoy?" --"Hindî...."--ang wari'y walâ sa loob na sagót ng binibině. --"Oh, Elíng ko! At ang ibig mong sabíhin ay di ka na makalilíngap kanino pa man, líban sa ákin?" Isáng busilak na langit ang nabuksán kay Gerardo. Pagdaka'y hinawakan ang kamay ni Elena at inalapit sa lumulundag niyang pusň. --"Abá! hindî!... aywán ko! hindî!... abá!"--ang sunod-sunod na pagbabangong-puri ng dalagang nagpúpumiglás. --"Ah, Elíng! Huwág mo nang ikaít sa akin ang tibók niyáng iyong pusň. Ipagtapát mo na! Hindî mo ba ako iniíbig, Elíng?" Iláng sandalî na napipi ang binibině. Walang maláang isagót. Kundanga'y napasukol siyá kaagad! Gayón na lang ang kanyáng pagsisisi. Manganí-nganíng kagatin ang tuksóng dilŕ na sa pamamagítan ng isang "Hindî", ay isiniwálat ang boông líhim ng kanyáng pusň! --"Elíng ko",--ang mulěng samô ng binatŕ. "Hindî mo ba ako iniíbig?" Kálulwá na ni Elíng ang tumugón:-- --"Oo, Gerardo, oo iniíbig kitá!!" Pangahas na laláki! Isáng matindíng halík at isang mahigpít na yákap ang pagdáka'y ninákaw sa bulaklák na yaon ng Kasilangánan. Mabuti na lang at wala silang saksi! Si Gerardo'y umuwî noon na taglay ang dalawâng pagwawagíng magkaibá ng urě: Tagumpay lában sa kasikismo ng isang pinunň at tagumpay lában sa pulutóng ng mga naggigilásang kandidato sa kamáy ni Elíng. XII ...AT ANG JUSTICÍA? Kulóng na kulóng sa kanyáng silíd. Walâng humpáy nang kayayao't dito. Nakayayaníg sa boóng báhay ang madadalás niyáng yabág na ipinagdidiínan sa sahíg na tablá. Ang mga lagutók ng kanyáng mga abellanang sapátos na nanggigipalpál sa putik ay nakabubulahaw hanggang sa mga nagtutulúgang kápitbahay--hanggáng sa mga manók na namamahingá sa isáng púnong kamatsiléng nakatánod sa trangkahan. Ang mga bintî at bisig ay pára-parang naninigás; ang mga dalirě ay tikóm na tikóm, na animó'y may isang sasagupáing kalában. Minsán baltakín nang paibabâ ang kamiseta niyang putę na pigtâ ng pawis; minsáng pag-itíngan nang higpit ang bigkís na nakakabít sa pantalong kake na dahandáhang dumádausdós sa kaluwángan ng baywang. Walâng pumupúlas sa nakángiwî niyang mga labě kundi páwang pagngingitngít, pawang buntóng-hiningá, pawang mga "huhm! hm! huhm! hm!" Walâng anó-anó'y lumapit sa isáng mésa at umupô; pinagábot ang mga kílay na pumapalamúti sa mga naglalalimang matá na nagpapahiwátig ng tatlóng gabíng di pagkatulóg; sinabunot ang mga mapuputę niyang buhók; tiningalâ ang isáng laráwang nakasábit sa dinding; kinagát ang labě, nagbuntóng-hiningá, sumuntók ng boông diín, pumadyák, tumindíg at nagyáot dito na naman. --"Hu hm! hm! hm!"--ang mulî niyang ngitngit--"Papatayín ko! papatayín ko! hu! hm! hu! hm!... Noóng áraw, noóng áraw ˇhu hm!... akó ang harě sa báyang itó, óo harě! harě!... Sa áking haráp lahat ay nanunuyň, lahát ay lumuluhód, lahát ay "óo pô" sa ákin, walâng "hindî" ni "ayóko"! Noóng araw, ˇhu hm!... ako'y isáng don, isáng mahal na máginoo sa matá ng madlâ.... ˇhu hm! Lahat ay naniwalŕ na ako'y mayáman sa lahat; na ang yáman ko ay áking nakamtán sa tulň ng sarili kong páwis! ˇhu hm!.... Lahát ay naniwalŕ na malinis yaring budhî ˇhu hm!... "Ang mga lihim na pinakatagňtagň kong mahigpit, noon ay walâ kundî akóng akó lang ang nakababatíd! ˇHu hm!... "Nguni't ngayón! ngayón! oh ngayón! ˇhu hm!... Sa ákin, ay walâng di umiiring, walâng dî kumukutyâ, walang dî lumilibák, bawa't matá ay násusuklám sa kataúhan ko, bawa't dilŕ ay ako ang isinusumpâ, bawa't dalirě ay sa ákin nakaturň--sa akin na kung tawágin ngayón ay di na "ang kapitan" "ang presidente;" kundě ang magnanakaw, ang magdaraya, ang mámamátay! ˇHu hu! hu hm!... At bákit ako'y nagkaganitó ngayón? Bakit ako ngayo'y hámak na hámak, dustâng dustâ, mababang mababŕ? Sino, sino ang gumanitó sa ákin?... ˇHu hu! hm! "Oh! Pagpápapatayín ko ang mga iyán!... "Oh Gerardo! Oh Rustica! Magsipagtagň na kayó, mga walânghiyâ!... Sáyang ang áking pagkamámamátay kapág kayo'y pinatáwad ng aking patalím! !Hu hm!!" At lálong dinalasán ang hakbáng, lalong ipinagdiínan ang yabág. Walâng anó-anó'y bigláng tumígil. --"Dapwa't... ako'y pápatay?"--ang kanyang patuloy.--"Diyata't pápatáy na namán akó?... Iba na ngayón ang pamahalŕan!... Hindi na itó panahón ng kastilŕ! Diyata't pápatáy na namán ako?... At ang Justicia? ang Justicia?"--At muling nag yáo't dito ang mistúlang ulól; at sa kátatanong ng "ang Justicia?" ay naala-ala tuloy ang pagtatálo ng isang huklubáng pederál at isang binatŕng independista. --"Justicia?"--anitóng huli sa pagtatalong nábanggit.--"Sa ating Bayan ay walâ pang Justicia! Ni noóng panahón ng kastilŕ, ni sa mga sandalîng itó ay walang taál at wagás na Justiciang umíral ó umiíral dito. Ang dito'y tinatawag na Justicia, ay Justiciang kábilanin: Ang isa niyang matá ay dilát, dapwa't ang isa ay bulág. Yaong úna ay siyang ginagámit kapag ang dapat tangkilikin sa isang usapin ay amerikáno laban sa pilipino. Kapag ang dapat tangkilikin ay pilipino laban sa amerikáno, ang malimit hingan ng pasiyá ay ang matáng bulág!... Ayaw kayóng maniwalŕ?... Ibig ninyóng patunáyan ko ang pagkakábilanin ng tinatawag na Justicia ng kasalukúyang pamahalaan?... Náriyan ang huling pagkakabilanggô ni Dr. Gómez. Bákit siya hinatulang mabilibid?... Tanungin ang Kagálanggálang na hukóm na humátol sa kanyá, at sarě-sarěng kuskósbalúngos ang imamatwid, dapwa't sumangguně kayo sa isáng malayŕng pagíisip na walâng kinikilingan, at inyóng mababatid na ang tunay at tánging dahil ng pagkabilanggô ni Dr. Gómez, ay sapagka't si Dr. Gómez, na isang pilipino, ay iminungkahing magsiaklás ang mga manggawŕ, na mga pilipino din, sa isang Samahan ng mga puhúnang amerikano!... Iyán ba ang tinatáwag na Justicia?... "At Justicia bagá ang naguudyók sa pamahalaang iyán na kupkupín at panatilihin sa kanyáng tungkól ang isang "Ibong Mangdaragit," na upang lálo't lálong makapagsamantalá at magtubň sa kanyáng kapangyaríhan, ay nanghihimások sa di dapat panghimasúkan, nagpapasasŕ nang lihim sa yáman ng may yáman at umaangkín sa arě ng may arě?...... Anóng Justicia iyán? "At anóng Justicia iyán na pumapatnúbay dito sa bawa't hakbáng ng pamunúang amerikáno?..... Justicia ba ang sakúpin ang áyaw pasakóp? żpagharěan ang ayaw paharě kaníno pa man, tangi na lang sa sariling loob?... Justicia ba ang di pagtupád ng pamahaláan sa kanyang pangakň sa pinamumunúan? Di ba't nangakň ang pamahaláang iyán na palalayŕin ang ating Bayan? Anó ang ginagawâ niya ngayón? Ipinagbabáwal ang ating Bandilŕ; pinanánatíli ang pagkakatangětangě; hinahámak ang pagkakapantáypantáy ng amerikáno at pilipino; ipinagbabáwal sa kabatŕan ang kumatig sa Pagsasarilí; tinatawánan, tinatáwag na ulól ang Báyang ito tuwing magbubukás ng dibdib, tuwing ipagtatapát ang kanyáng pinakadalisay na damdámin, ang wagás at katutubong pag-írog sa isáng malayang búhay--pag-irog na dî magmamáliw ni matitinag sa kanyang pusň, bumagsák man ang líbolíbong unós at buhawi!.... "At humahanggá ba rito ang mga matalinghágang panukalŕ na isinasagawâ ng Pamunúang amerikáno sa Pilipinas?... At ang Bill Payne? Ang Bill Payne na madalî ó maláon, kapag nagkataón, ay magiging isa nang makapangyaríhang utos na kailángan yukűan at sundín ng Bayang Pilipino? Ah, ang Bill Payne! Iyan ang pinakatúso at pinakadakilŕ sa lahát ng mga binalak na kautusán ng Pamunúan! Tagláy ng Bill Payne ang dalawáng binhî: Búhay at kamandág!... Búhay para sa báyang namumunň, at kamandág sa báyang nasasakóp! Búhay sa mga trust, sa mga puhúnang amerikáno na dito'y magsisidagsâ úpang sakmalín ang yáman ng ating lupŕ, hititín ang kahulihulíhang paták sa ating dugô hanggang walâng natitirá sa Báyan kundě ang kanyáng balát at mga buto!... Kapág ang Báyan ay nagíng buto't balát na lang, kapag nabungkál na ang ating lupŕ, kapag natibág na ang ating mga bundók, kapág walâ nang masasakmál at mahihitít, ay saka, SAKA, SAKA tayo iíwan ng mga Trust na iyán, sakâ tayo bibigyán ng Pagsasarilí, sakâ ipagsisigáwan ng mga angkan ni Taft na ang Báyang Pilipino ay handa, handang handa na sa Kalayaan!!... "Ngayón, sabíhin sa ákin kun díto sa Pilipinas ay may Justicia! Iturň sa ákin kun saán naroon ang Justiciang iyán!".... Humigít kumúlang ay ganitó ang mga salitang umuukilkíl sa alaála ng walŕng tígil ng kayayáo't dito at kátatanong ng "ang Justicia?"--Pederál man siyá, ay kun bákit nahihikáyat siyang paniwaláan ang mga salitáng iyón ng isáng independista. Sa di kawasa'y lumápit sa higáan, inabót sa karátig na lamensa ang isang bóteng kinadidikitan ng isang laráwan ng unggóy, at itinunggâ ang nangangalingásaw na lamán. Tumikím muna ng makálimá na sinabayan ng limá ring tapík sa dibdib bágo náhigâ. Aywan kung nátulog ó hindî. Pagkaráan ng may kalaháting óras ay mulíng binuláhaw ang katahimikan ng kanyáng silid. --"Ha! ha! ha!"--ang kanyáng halakhák na pairíng mulâ sa higŕan.--"Ha! ha! ha! Nápatáy na kitá, Gerardo, nápatay na kitá! Ha! ha! ha! Si nasírang Gerardo ka na ngayón! Madalî ang umútang, mahírap ang magbáyad! ha! ha! ha! Sulong, takbó, humánap ka ng Justicia, súlong! Di akó natatákot sa justiciang bulág!... "Ha, Stag? Handiyan ka na palâ. Tinamáan ka ng.... Anó ká? At bákit ka nagtatawá, ulól? Nasunód mo na ang ipinagagawâ ko sa iyó? Nápatay mo na ba? Hindî? Sáyang ang salapî ko! Ulól ako't pinawalán pa kitá... Ha? At nápatay mo ba? Siya ngâ ba? Saán mo inabútan ang walanghiyá't dalahirang babáe?... Mabúti, mabúti kang batŕ!... Ang kapupunán?... Huwág ka bang apurádo...! "Juancho! Juancho! Gísing, gísing ka, tamád. Dilát ka na ba? Halíka rini't ikaw ay makiníg... Susunód ka, ha?... Pag hindi, baság ang iyóng ulo; hále, lumukólukó ka!... Ikaw ay mang-aágaw ha? aagáwin mo ha?... Alám mo ba kun bakit?... kun bákit di ka maibig ni Elena?... Dáhil kay Gerardo! Si Gerardo'y pinatáy ko, ikáw ang umágaw sa kanyáng katipán?... Ha? at naágaw mo na ba?... Mabuti kang batŕ, ganyán ang laláki! "Ha! ha! ha! Busóg na busóg ako...! Usigin, ipangáw, mamatáy, walâ na ngayóng kailangan sa ákin! Ha! ha! ha! Ganáp na ganáp ang paghihiganti ko!..." XIII SA BAHAY NI PEPE Utang sa síkap ni Gerardo at ng iláng kabinatŕ niyá, sa di kawasa'y nátatag sa Libis ang isáng kapisánan na pinamagatáng "Dakilang Mithî." Kagáya ng lahát ng mga samaháng pilipino, ang "Dakilang Mithî" ay ulirán sa gílas at siglá noóng kanyáng mga únang buwán. Noóng mga únang buwán, ang kapisanan ay makálawá sanglinggó kung magpúlong, at ang bilang ng mga nagsisidaló sa mga púlong na itó ay di lumiliít sa tatlongpű. Noóng mga únang buwán, ang mga talumpatě, pagtatálo at ang mga bálak na inihaharáp tuwíng magpupúlong ay punông-punô ng mahahalagáng láyon at madláng kaparaánang magagámit upang lalong mapalúsog at mapadakilŕ ang kapisánan. Náriyan ang pagtatayô ng isáng aklátán (biblioteca); náriyan ang pagbubukás ng isang paaralán sa gabí, na walâng úpa; náriyan ang pagpapalabás ng isáng paháyagang-linggúhan; náriyan ang pagdadáos ng mga papúlong; náriyan ang mga sárě-sarěng campańa lában sa Bisyo--laban sa sugál at sábong--laban sa mga mahahálay at di wastông kaugalían, hílig, atb.: at nariyan ang kung anó-anó pang matatáyog na panukalŕ. Ang lahat ng kasiglaháng itó na napagmálas sa loób ng "Dakilang Mithî," noóng mga unang buwán ay lubhâng ikinaalíw ng mga nagsipagtatág sa kapisánang iyon. Naákit siláng umasám-asám sa isáng maligáyang búkas at napanibúlos silá sa pag-ásang madalî ó maláon ay málalasáp nilá ang masasagánang búnga ng kaniláng mga pinuhúnang págod. Dapwa't ˇay! Katúlad ng isáng kimpal na kugon, na pag sinilabán ay minsan sikláb lang at walâ ná, ang kapisánang iyón ng mga náturang pag-ása ni Rizal (pa naman!), pagkaraán ng mga únang buwan, pagkatápos na makapagdáos ng iláng sayáwang malalakí, nang isasagawâ na ang mga panukálang binalangkás ng boông sípag at talíno,--ang kapisánang iyón ay biglâng dinatalán sa noó ng karumaldúmal na kamandág ng panglalamíg, pagkahapň at pagwawalŕng bahalŕ ng hálos lahát ng mga kaánib! Sinimulán ná ang isang búhay kapisánang kukutápkutáp, kagáya ng isang ílaw na nauubúsan ng langís. Anó mang pagsusumákit ang kalasagin ng Pángulo at Kalihim, ang bahay-kapisánan ay láging áalóg-alóg tuwîng tatáwag ng púlong. Lahát ay nangangakóng dádaló, dápwa't pagsápit ng oras ay pálad na pálad ná kung sumipót ang sampű. --"Anó ang dápat gawin úpang maipon ang mga iyán?"--Itó ang pabuntóng-hiningáng tanóng ng pangúlo ng kapisánan. --"Upang maipon?"--ang sambót ni Gerardo na kanyáng kaharáp,--"kung úpang maipon lang ay may isang paráang madalî. Búkas pistá din lang ay ikálat nátin ang balitŕ na sa kinágabihán ay magkákaroón sa inyó ng isang malakíng sayáwang handóg sa Samahán. Anyayáhan ang mga kinalílituhan diyang binibině, ang lahát ng mga makikísig sumayáw, at maniwalŕ ka, katóto, na mamúmunô ang iyóng báhay... Pag handoón ng lahát ay paalisin ang orkésta at simulán ang púlong." At ganitó nga ang kaniláng ginawâ. Madilímdilim pa kábukásan, ay sumabog na sa impápawíd ang balitŕ na sa ika 7 oras ng gabí ay magdadáos sa báhay nina Pepe ng isang maringal, at mahabang sayáwan na handóg ng pangúlo sa masisipag na mga ginóo at binibiněng bumubuň sa "Dakilang Mithî." Hindî nagkabulâ ang hulŕ ni Gerardo. Orasyón pa lang ay pulúpulutóng na ang mga panaúhing nagsisiratíng. Ika 7 óras na ganáp ay natitipon doón ang ápatnapű sa limangpűng kaánib sa "Dakilŕng Mithî." Lahát ay galák na galák lubhâ na ang mga binatâ. Walang labě na di nakangitî, walang matáng di nagniningning, walâng kílos na mabágal. At sino ngâ namán ang di magágalák, alíng pusň ang di lálakasán ng tibók, kanínong damdámin ang di mapupúkaw sa lílim ng mapanghalina't malalagkit na títig, at sa halík ng bangóng núnukal sa mga sutlâng talúlot ng mga gayóng "bulaklák ng búhay" na doo'y naliligň sa mahínhing liwanag ng mga "Reina de las luces"? At sinong mahiligin sa sayáw ang makukuhang magtulug-tulugan, kaninong mga páa ang mapapakalí sa gayong idinulásdulas ng sahíg na binudburán ng pirápirásong ballena, sa inihabá-haba't inaluwang-lúwang ng pagsásayawáng salas sa anyáya ng malalambíng na tugtúging handóg ng orkésta? Iká 7:15 na ng gabí, nguni't ang sayáwan ay di pa pinasísimulán. Hálos lahát ay iníp na iníp na. Dángan lang at sila'y nadadaíg ng hiyâ, marami na sanŕ ang nagúumikit noón sandalîng iyón, káhi't na walâng anyáya ó pahintúlot ng may báhay. Samantaláng naghihintáy ay makinig táyo sa mga sáli-salitáan. Sa isáng súlok ng salas, ay nakaupóng magkaharáp ang dalawáng binibině na kung mámasdán ang kaniláng mga mukhâ, ay mapaghuhúlong sila'y may isáng mahalagáng bagay na pinagúusapan. --"Bákit, Pacita,"--ang bigkás ng isa,--"bakit wikŕ mo'y di ka na makapagaáral?... Sáyang na sáyang pag nagkátaon!" Si Pacita'y isang bulaklák na kabubuká pa lang. Lalabing-apat na taon ang kanyang gulang. --"Walâ akong magagawâ, Elíng. Ang mga tátay ang siyáng áyaw pumáyag na ako'y magpatúloy." --"Ayaw pumáyag?... Diyata't áyaw pumáyag? At anó namán ang dahil?" --"Ang sabi nila'y sapát na sapát na ang kauntî kong nátutuhan sa Primary grade; na ang isáng babáe raw ay di kailángang mag-áral nang matagál, súkat na lang ang siya'y matutong sumúlat at bumása; walâ raw siyáng katungkúlan kundî ang maglínis, maghúsay at tumáo sa bahay; maglingkód sa kanyáng mga magúlang at asáwa, at mag-alagŕ sa mga anák kun sakali't magkaroon." --"At pati ba namán ang mga tatay mo, Pacita, ay napadádaig sa mga ganyáng bulág na paniniwalŕ na dápat sumpain ng lahat! Diyatŕ namán at tayóng mga bábae ay di kailángang mag-áral ng anomán máliban na lang sa pagsúlat at pagbása ng kauntî? At ang karunúngan sa isáng wastô at ginháwang pamumúhay, ang mga mararangal at tumpak na paguugali, ang mga katungkúlan natin sa Kapisanan, sa ating báyan, at sa Sangkataúhan--ang mga bagay báng iyán ay pagpipikitán na natín ng matá, di na natin paguukúlan ng panahón? "Laking kamalían! "Túnay ngâ na katungkúlan ng isáng iná ang mag-álagŕ sa kanyáng mga anák; datapwa't ang pag-aalagŕ sa isáng anák ay di basta't siya'y palakihin, padamitan, pakanin, iligtás sa mga sakit, sundin ang bawa't maibigan at palakasin ang kanyang katawán. Hindî, hindî humahanggá ríyán ang mga katungkulan ng iná sa anák. May ibá pa siyáng tungkúlin na lalong dakilŕ! "Italâ sa noo at pusň ng anák, sa pamamagitan ng halimbawŕ, ang katotohánan na siyá ay táong malayŕ, may púri, dangál at mga karapatán; na walâ siyang Diyós ó panginóon sa ibábaw ng lupŕ kundî ang sariling Bayan, ang dakilŕng Matwíd, ang Katotohánan at ang Katungkúlan; na ang táo ay dapat múnang magpakamatáy bago siya manakáwan ng kanyang kalayáan, bago madungísan ang kanyáng dangál, bago siyá mahubdán ng kanyáng mga karapatán, bago umiwas sa isang katungkulan, bago mámalas na ang Bayan niya'y talúnan at abâ, bágo makitang ang matwíd ay nilulúpig at binabaluktót ang katotohánan... Ikintál sa kanyang diwâ sa pamamagitan ng halimbawŕ, na ang panahon ay gintô, at dahil dito'y di dapat sayangin sa mga halíng na pangarap kundî gúgulin sa mga bágay na pakikinabángan niyá at ng kanyáng mga kapwŕ; na ang táo ay di nilaláng upang mabúhay at pagkatápos ay mamatay, tulad sa mga gamógamó; kundî upang sa pamamagitan ng kanyang lakás ay makatulong siyá, kahima't gabuhangin lang, sa lalňng ikasusúlong at ikadadakilŕ ng Sangkataúhan. Iyán at marami pang katulad niyán, ang mabibigat na tungkulin ng iná sa anák. At ngayon ay aking itinátanong: żAnó ang magagawâ ng isang ináng hangál sa haráp ng mga ganyáng katungkúlan? "Sinasábing katungkúlan ng isang babáe ang maglingkód sa kanyáng mga magúlang at kabyák ng dibdíb. Mabúti! Nguni't di masasábi na itó ang hanggán ng katungkúlan niyáng paglilingkód. Bakit? Sapagká't gaya rin ng mga lalaki siya'y may isáng Inang Báyan na dapat niyang lingapin.--May isang Lupŕng sinilángán, Lupŕ na kanyáng pinagkukúnan ng lahát ng ikabubúhay--Lupŕ na tinubuŕn at kinalibingán ng kanyang mga nunň! Di kayâ marápat na ang Báyang iyán ay kanyá ring paglingkurán, at paka-ibiging higit sa sariling búhay, higit sa kanino man, higit sa kanyáng mga magúlang, asáwa't mga anák? "Oh Pacita! marámi pa sa áting mga matatandâ ang di nakababatíd sa di mapupuwíng na katotohánan na ang katubúsan ng Lahě ay nasasakamay din nátin na magiging mga iná sa araw ng búkas!..." May ilán pa sanŕng paghahakŕ na inulat si Elena; dapwá't sa lálapit noon sa dalawang magkaibigan ang isang binatŕ na nang masulyapán ni Elíng ay biglâng nagpapulá sa kanya nang gayon na lang at ikináputol tuloy ng salitaan nila ni Pacita. Iwan nátin siláng tatló, at tayo'y makiníg sa bulúngbulúngan sa kabiláng pánig ng salas. Pulos na laláki ang náhandoón. Pinagkákalipumpunán nilá ang isáng malápad na papel na nakapakň sa dindíng at kinatititíkan ng salitâng programa. Sa ibabâ nitó ay ipinaaálam na ang sayáwan ay bubuoín ng labingánim na Waltz, labindalawáng two-steps at dalawáng rigodon. --"Ano't may rigodon pa?"--ang payamót na tanóng ng isáng naka-lana sa kanyáng kálapit--"Que torpe! Anóng mahihitâ sa rigodon?... Walâ kundî.... kamáy. Mapapágod ka ng walâng... saysáy. Nakaaaksáya ng panahón! Kalukúhan sa ákin iyán!" --"Masamâ namán ang walâng rigodon, katoto,"--ang sagót ng isáng naka-térnong-itím.--"At si Choy?" --"Que Choy ni que báchoy!"--ang ángil ng naka-lana, at hinagisan ng dalawang ingos ang isáng naka-kakeng kulot ang buhók na sa pagka't lubhâng mahiluhín ay walâng ináabangan sa alín mang sayawan kundî ang pasimulâng-tugtóg ng mga rigodon. Itó ang si Choy na noo'y kasalukúyang nagpapantíng ang mga taynga, sapagka't malayôlayô man siya'y kanyang naulinígan ang salitaan ng dalawa. Manganínganíng sugurin ang naka-lana at sikangan ang walâng pitagang bungangŕ nitó. At kamuntî na ngang manugod noon ang ating si Choy, kundî niya naala-alang gagawâ siya ng malakíng kahiyâhiyâ, at kundî niya nataunan ang isang malambíng na títig ni Mameng--títig na wari'y inahihímok sa kanya ang, "Pacencia, Choy ko!"... --"Pero, demonyo!"--ang mulîng putók ng naka-lana--"Anó ang hinihintáy nitóng si Pepe?... Bakit áyaw pang simulán ang sayáwan, diantre?.... Co--! naghihintay ang mga visita,--pu--!" --"Huwág kang mainip, katóto"--anáng naka-itím--"huwag kang mainip at sásapulan na raw!" --"Sásapulan! pero kailán pa? ˇdemonyo!" Isang binatŕ ang noón ay pumagitnâ sa karamíhan, at pagkatápos na makaupô ang lahat, ay bumigkás ng ganitó:-- XIV AKO'Y NANGANGAMBA!... "Mga binibině at ginoóng kaánib sa 'Dakiláng Mithî':-- "Kayóng lahát ay pumarito na tagláy sa pusň ang masaráp na pag-ása, na táyo'y uumagáhing pára-pára sa pagpapasasŕ sa isáng malambíng na sáyawan. Hindî kayó mabibigô mga ginóong magigitíng. "Sáyawan at walâng ibá kundî sayáwan ang inyong ipinarito, kaya't sáyawan at walâng ibá kundî sayawan ang dito'y áting pagdudumugan. "Akin lang ipinagpapauna na ang sáyawang itó ay kakaibá sa lahat ng sáyawan na inyóng alám. Wikŕ ngâ'y, bágong sistema; mapapálad kayo sapagka't kayó ang unang makakákilala sa kanya! "Sapagkâ ngâ't bágo, ay kailángang siya'y ating ipaaninaw mabúti. Sa sayáwan pong itó, mga ginoó at binibině, ay hindî mga páa, kamáy at baywang ang magsisiindák. Ang dito po'y magpapakitáan ng gílas at kisig, ay ang mga dilŕ't ngalá-ngalá; kaya't sayawan ng mga dilŕ't ngalá-ngalá ang sa ngayóng gabí ay siyáng yáyaníg sa báhay ng ating pangúlo!" --"Nilint... na!!"--anáng naka-itim. --"Pero que bruto"--ang tugon namán ng galít sa rigodon. --"Batid ninyóng lahát mga binibině at ginóo,"--ang patúloy ni Gerardo--"na dito sa ating báyan ay may isang kapisanang di pa nalaláon ay ítinayô ng kabatáan. Batíd din ninyóng lahat na sa mga sandalîng itó ang kapisánang iyán ay kasalukúyang naghihilik sa lálim ng pagkahimbing. "Ang di na yatŕ makasanglibong pagtawag ng púlong na laging nabibigô, ay labis na nag-uulat sa katotohanang itó. Ang pagkakabitin sa impapawíd ng lahat ng mga panukalang inaharap at pinag tíbay sa lóob ng kapisanan, ang pagkabigô ng aklatang itatatag, ang pagkabigô ng páhayagáng palálabasin, ang pagkabigô ng mga papúlong, ng paaralán sa gabí, at ng mga kung anó-anóng campańa na sagánŕ sa hangin--ang lahát ng iyán mga binibině at ginóo, ay isa pang di mapupuwing na saksí ng pagkaúring mantikang-tulóg ng ating Kapisánang kagúlatgúlat noóng kanyáng mga únang áraw! "Sa gitnâ ng ganitóng kalagáyang dápat ikahiyâ ng kabatáang Libís, síno ang áting dápat sisíhin? "Ang mga nangungulo sa kapisánan? "Akó na maláon nang nagmamasíd sa ginagawâ niláng pagtupád sa kanikaniláng tungkúlin, ay walâng úlikúlik na makakapagsábi na ang mga ginóong iyán ay nagawâ ná ang lahat ng abót ng kaniláng káya. "Ipinatútúpad ng pangúlo sa áting mga kaanib, ang palatuntúnan at mga alituntúnin, dápwa't áayaw táyong magsisunód! Kaniláng iminumungkahě na isagawŕ ang mga panukala't bátas na pinagkayarian nátin, dápwa't áayaw tayong magsikilos! "Tumatáwag ang kalihim ng púlong áraw-áraw halos dápwa't áayaw táyong magsidaló! "Mahúsay na hinihingî ng Ingat-yáman ang ambag sa bawa't buwan ng bawa't isa, nguni't átin siyáng pinagtátaguan! "Síno ngayón ang dápat managót sa pagkadiwarŕ ng kapisánang itó? "Síno ang dápat lagpakán ng ating pagsisisi kundî táyo rin--táyo na bubuô ng isang kautusán at pagkatápos ay táyo rin ang sa kanya'y susúay? "Síno ang dápat nating sumpâin kundî ang átin ding mga katawán--Táyo, na lilikhâ ng isang matáyog na panukalŕ para sa ikabubuti ng bayan at pagkatápos kapag isasagawâ ná, ay tayo rin ang kaunáunahang malululŕ, ang kaunaunáhang uurong? "Síno ang dapat managót sa lahát ng itó, mga ginóo, kundî tayo rin--táyo na kadalasa'y dahil lang sa kaunting sakít ng ulo, ó kaya'y ng ngipin, ó dúlo ng kukó; dahil lang sa kauntíng ulán, sa kauntíng ínit ng áraw, sa kauntíng antók, sa kauntíng layň ng pagpúpulungan, sa pagkawalâng mákasáma, ó sa pagkawalâng mabuntutan--dáhil na dáhil lang diya'y di na táyo magsisidaló sa púlong?... ˇˇSamantalŕng kápag isáng sáyawan ang atíng dádayúhin, ay sumasagasŕ táyo sa unós at buháwi, nawawalâ ang sakít ng ulo, napapawě ang antók, di iniindá ang ínit ng áraw ni sinusukat ang layň ng pagdaraanan!! "Sino ang dápat kilabútan sa hiyâ kundî táyo rin na kung makaísip mang dumaló sa púlong, ay panayon na lang mga hulí--panayón na lang animo'y mga kúhol?--Táyo na muntíng maantig ang bulsá, munting mahingan ng maipagtatawid búhay ang kapisánan, ay magpápakalayô-layô na di na maáapúhap kahi't na nakakayanan ang halagáng hinihingî? ˇˇSamantaláng kapág ang isáng sáyawan ang paguukúlan, ay malúwag na malúwag at galák na gálak táyong nagkakaloób ng píso, piso't isang salapě, at kung minsan pa'y hanggang dalawá!! "ˇAh, mga kabábayan!... Kung ang mga katotohanang itó na sakdál ng papaít ay nakasusúgat sa inyóng mga damdámin, ako'y di nagsisisi! ˇTinutupád ko ang áking katungkúlan! "Karápatdápat at kailángang mabatíd nating lahát ang hubád at wagás na katotohánan, na, ang kabatáan sa bayang itó ay kúlang pa ng lakás, kulang pa ng tyagâ, pagtitiis, at siglâng walâng máliw! Walâ pa ditong tunay na kalakasan ng loob na kinakailangan upang maisagawâ ang isang adhikâng mataas! "Ah, Kabatáan, Kabatáan! Kay lakás mong mangárap, dapwa't kay dalî mong masawan, kay dalîng manglumó ng iyong pusň, kay dalî kang panghináan ng túhod!... "Iyán ba ang kabatáang pinangápangárap ng Dakilŕng Rizal? "Iyán ba ang kabatáang inaasahang tútubós sa Báyang itó na ngayo'y nábibingit sa bangin ng kamatáyan? "Iyán ba ang mga kawal ng tagumpay Bukas? "ˇAh, Kabatáan! kung ang mga malilíit na kapisanan ay di mo mapagtiyagaang buháyin, papaáno kayâng pagbúhay ang iyong gágawin sa isâng Bayang malayŕ? "Kaunti pang paghuhunosdilě, kaunti pang paglingap sa dangal ng katungkulan! Kauntî pang pag aáalaála sa kinábukasan! "Samantálang ikáw, Kabataan ay waláng hanap kundî sayá at ligaya, samantálang di ka natutútong umibig sa walâng likát na pagpapágod, pagbabatŕ ng hirap, at pagsusunóg ng kílay; samantalang, di ka natutútong tumalikod sa mapanghalinang kawáy ng mga bulaklák, sa matatamis na awit ng mga sirena, úpang makatupád sa isáng katungkúlan; samantalang ikáw ay nabúbuhay sa himpapawíd ng mga pangárap at di sa párang ng paggawâ; samantalang ikaw ay walâng loob na íukol sa sarili mong bayan ang bawa't galaw ng iyong isip, bawa't tibók ng pusň, bawa't sandalî ng iyong panahón, bawa't paták ng iyong dugô; samantalang nananatili ka sa mga ganyáng kalagáyan, ikáw, kabataan, ikaw ay di dapat tawaging Pag-asa ng tinubuan mong lupŕ; ang dápat itáwag sa iyó ay Hampas ng Diyós sa iyóng Lahě!" Pinútol dito ni Gerardo ang kanyáng talumpatě. Dátí-dáti tuwî siyáng magsasalitâ nang hayág, ay di maúbos-úbos ang papuri sa kanyá ng madlâ; nguni't ngayón, maánong nagtamó siyá nang kahi't gaputók na palakpák! Sa mga binatŕ marámi ang sa kanya'y ngungusň-ngusň at iírap-irap; may iláng dadábog-dábog at búbulong-bulóng. Si Choy ay tuwâng-tuwâ nang maalámang di mátutulóy ang ipinangakong sayáwan. Kamuntî na siyáng makalápit sa naka-lana upang ito'y mábigyan ng isáng mabining "Hiilatt!" Ang mukhâ ng naka-lana ay di maipintá noón. Hindi nagkásiya sa isinimásimángot at ipinisépshe. Sa huling bahági ng talumpatě ni Gerardo ay walâng ibinubugá ang nagkakangngingiwi niyang mga labě, kungdî payak na: --"Suplado! Hambug! Hi...! Palalň! Yabang!... Para ka riyang isang lélong na nangangaral sa amin ah! Cu...!" Pabulóng kun bigkasín ang mga salitáng itó, na anopa't walâng nakáririníg kundî yaong mga malalapit sa kanyá! Hindî lang ang bibig ng naka-lana ang nangungusap: ang mga matá niya ay may lalong mahalagáng bágay na inihahayág. Ang mga namumutčng matáng iyón kun titígan si Gerardo nang siya'y nagsasalitâ ay parang tumitítig sa isang nag-papaálam na bibitayin, kundi man sa isang kabaong na, sa isang tigmak na sa dugô! Ang naka-lana ay si Juancho!--si Juanchong masidhing kaaway ni Gerardo sa lahat ng bagay; ang nabigông kandidato sa kamay ni Elena, ang bunsong kapatid ni Kápitang Memň na kanyang kinasapakat sa madugô niyáng paghihigantí kay Gerardo!--paghihigantíng gáganapin nilá sa gabí ding iyón!.... Nang matápos ang talumpatě ni Gerardo, ang pangulo namán ng "Dakilŕng Mithî" ang pumagitnâ. Siyá ay isáng táo na di-masalitâ; at kung magsalitâ man siyá ay banayad, parang tinitimbáng ang mga sinasábi; hindi siyá gumagámit ng mga salitâng labis at di kailangan; walâng bulá-bulaklák, waláng pahá-pahángin, gaya ng daan-daan diyang mga mananalumpatî na tuwing magsasalitâ ay walang nagagawâ kundi lunurin sa hángin ang sa kanila'y nakíkinig. Ang pangulo ng "Dakilang Mithî" (kun ibig ng bumábasa na siya'y lalong mákilala) ay isang nagaaral ng Derecho sa isang bantóg na paaralán sa Maynilŕ; ilang taón na lang at siya'y tútupad na sa dakilŕng tungkuling pagtatanggól sa kápwa.--"Hindî bagay sa iyó ang mag-abogado, Abraham!"--ang láging iginigiit sa kanyá ng mga kaibigan--"Ang dapat mag-abogado ay yaóng mga táong masalita, hindî ang mga walang kibó na gaya mo!" Labis na batid ni Abraham ang kaululan at kahangalang isinisiwálat ng mga gayóng pangungusap; kaya't lalň niyang tinikís. Samantalang hinihigpitán ang kapit niyá sa pagaaral ng Derecho ay lalňng pinag-ibáyo niya ang pagtitipid ng salitâ. Sa paninikis na ito ni Abraham, ay ibig mandín niyang ipamatâ sa mga bulág na pag-iísip ng kanyáng mga kakilála na upang maging isáng mapagwagîng abogado ay di kailangan na magíng isang daldalero!... Kay rumami ngâ namán ang nagkakamalî sa bahaging ito ng Karunúngan, ang akalŕ nila'y sa pamamagětan ng isáng bungangang walang tahán ng kábubugá, ay mapasusukň ng isang abogado, sa alin mang usapin, ang kanyáng kalában; at ang isang táong bungangero ay pílit na magíging isang maningníng na abogado. Kung gayo'y dapat manding imungkahě sa pamahaláan, na magtatág ng isang Escuela de Derecho sa loób ng Hospicio de San Jose para sa mga nakukulóng doón, na kahi't nagiisa ay... ˇusáp pa rin ng usáp!... Oh, magsipagtahan kayó mga úlong marurupok! Hindî pa ninyó batíd yaong mga palásak na kasabihang: "Ang pantas ay walang kibo" alalaong baga'y hindě daldalero ni daldalera. (He who is wise, keeps still.) (Hombre de poco habla mucho piensa.) At, "ang salita ay Pilak (ˇnguně't!) ang pananahimik ay GINTO!" (Speech is Silver, silence is GOLD!) Hindî pa rin ninyó batid ang mga katotohánang sumusunód: 1.--Na, upang maging pantás sa alin mang hánapbuhay, maging sa pag-aabogado at maging sa pag-memedico, atb., ay dalawáng bagay ang kailangan: Una, Magmasid; ikalawa, Kumuro. Ngayon, ako'y nagtatanóng, sino ang lalong malínaw magmasid at kumuro: ang isang walâng humpay ng katututtuttut, ó ang isang tahímik na nakíkiníg at umiísip, maíngat na tumítingin at tumitimbang sa bawa't tamaan ng matá? 2.--Ang abogado, ó sino mang táong di masalitâ, tangi na lang ang mga mangmang, ay may panahon upang pagarálan at lubáhing mabúti sa kanyáng ulo, ang isang pagkukurň, bago ihayág; nakapipilě siyá ng mga salitang angkóp at matitíbay; napipilě niyá ang lalong matíbay na paglalahad sa ibig sabíhin. Ano ang ibinubunga? Kaliwanagan! Lakas! Ang kaliwanágan ng pangungusap ay kapangyaríhan sa isang pagtatalo! Samantalang sa kabilang dáko, ang isáng walâng pahinga ng daldál, tangi pa sa nakayáyamót at nakaaaksayá ng panahón (hindî lang ng kanyáng panahon kundî patí ng panahón ng kausap) ay di nagagáwing timbangin at kuruěng mabuti ang isáng bágay bago ihayág; di napipilě ang mga salitang dapat gamítin; walâng mahúsay at makatwirang pagkakasunódsunód ang kanyáng isinásalaysáy; nálalahók ang mga bágay na waláng kabuluhán at di kaílángan, at kun minsan pa'y sa kadalasán ng salitâ ay di naiísip ni naaalaman ang mga pinagsasabí! Anó ang napapala? Kahinŕan! Kagusután! Kalabuan! At ang isang abogadong mahinang mangatwíran, magusút kung umisip at malábong mangúsap ay isáng abogadong ... ˇkahabág-habág! 3.--Ang mga abogado na kapag nagtatanggól sa isáng paglilítis, ay walang nalálakasán kundî payák na pahángin at daldal, mga paikot-ikot at walâng katuturáng pangungúsap, ay paraparang kinasúsunukán, kinarírimaríman at hindi pinagdídidiníg sa loób ng mga hukúmang ináabot ng liwánag ng siglo XX... Ang tinatangkílik, ang kinasasabikán, ang dinídinig, ang kiníkilingan, di man sinasadyâ, ng hiyáng ó simpatía ng isang taál at pantás na hukom, at yaóng abogado na di nagaaksáya ng salitâ, yaóng di nagsasalitâ kundi kailángan, yaóng maalam ihayág ang ibig sabihin sa íilan at pinilěng salitâ, yaóng malumánay, banáyad, dapwa't matibay at matalínong mangangatwíran, yaóng bawa't bigkasín ay may kahulugán, bawa't isalaysáy ay malínaw at mahúsay--iyán ang túnay na abogadong dapat kilalánin ng lahat. Dápwa't, gíliw na bumabasa, tayo mandin ay lubhang napapakálulong sa pagkakalayo sa sinúlid ng ating kasaysáyan. Tayo'y búmalik at pakinggan natin kung anó ang sásabihin ng pangulo ng "Dakilang Mithî" sa kanyáng mga kasamahán. "Mga kasáma: "Upang tayo'y magkatipon, at makapagdáos ng púlong, ako'y náyag na kayo'y dayŕin. "Ang pagdadayŕ ay masamâ. "Nguni't kung minsán ay kailangang gumawâ ng masamâ upang matamó ang isang kabutihan. "Kailangang barilín ng isáng pinunň ang sundálo niyáng tumátakbó sa labanán upang ang ibá ay huwag magáyang umúrong. "Kailangang sugátan ang bató upang mapalabás ang kanyáng apoy. "Ngayon: alam na ninyó kung bakit kayo'y aming dinayŕ. "Ayókong aksayahín pa ang mahalagá ninyóng panahón. "Pasimulán nátin ang púlong. "Mga ginoó: anó ang inyóng pasiya? Sa áking akala'y ang kapisánang itó ay dapat nang lansagín. "Dapat lansagín ang sabí ko sapagka't walang kabutihan siyang nililikhâ; bagkus pa ngang payak na kasamâan ang kanyang ibinubunga. "Sa kapisánang itó nagbubúhat ang pagbibigátan ng loób, díto nababanáag ang lahat ng mga ugáling karumaldúmal ng kabataang Libis; dito nádadamá ang maráming katotohanang masasakláp na dápat ikahiyâ ng ating mga nunň sa kabiláng búhay. "Hindî kayâ marápat na lansagín ná ang kapísanang iyán? "Hintáy ko ang pasiyá ng kapulúngan." Ang kapulúngan ay di sumásagot. Ang banáyad nguni't matitinding pangungusap ng pangulo, ang nanginginig niyáng bóses, ang kanyang nagbabagang paningin, ay nagpayukô sa lahat. Ni si Juancho, ni si Choy, ni ang naka-itim ay walâng naihumá. Naghaharě sa boóng báhay ang piping katahimikan. Nakaraan ang limang minuto; walâ pa ring sagót. Walang kamalák-malák ay nangagtilian ang mga babáe. "Demónyo! Tatay ko! Demónyo! Nanay ko! Demónyong sungayan! Demónyong may buntot!"--ang sigaw niláng dî magkamáyaw. At demónyo ngâ namán!... (Noon ay kasalukúyang nagdadaos ng Karnabál sa Maynilŕ.) Sinalúbong ng pangulo sa hagdánan ang nakabalat-kayô. Isáng liham para kay Gerardo ang taglay niyá. --"Síno kayâ itó?"--anang naka-itim at pagdaka'y lumápit sa demonyo na nakatingin kay Gerardo samantalang binabasa nito ang tinanggap na liham. --"Sino ka bagá, ha?"--ang mulîng tanong ng naka-itim, at pagdaka'y sinulot sa tagilíran ang nakabalatkayô. --"Aruy! Tinamaan ka ng...!" Ang ˇaruy! ay ibinunga ng isáng tábig ng demonyóng nakilitî--tabig na tumamŕ sa sikmurŕ ng pangahas. Dalě-dalěng umupo ang naka-itim na tutóp ang tiyán. Humúgong sa tawa ang boong bahay. Ang pangulo ay pumukpók sa kanyang laménsa. Naputol ang tawánan dapwa't di ang bulúngbulúngan, di ang pagsulyáp sa demónyo at sa tinábig niyáng napangiwi't súkat. --"Síno nga kayâ iyan?" ang mulîng usisa ng bálana. --"Ah, kilala ko na! iyán ay si Tunyň"--anang isa. --"Hindî, si Basio iyán!"--anang isa pa--"tingnán mo't ang katawán ay Basiong-basio!" --"Hindî; maniwalŕ kayó,"--ang sabád namán ni Choy--"iyan eh si kumpáring Kulás." Malî silang lahat. Si Juancho lámang ang nakababatid kun sino ang demonyóng iyon! --"Pagsalitaín ngâ natin"--ang bigkas ng isang pingkaw--"Hoy demónyo! demónyo! magsalitâ ka ngâ." Ang demónyo'y parang bingí. Hindi ináalis ang tingin kay Gerardo na pagkatápos na mabása ang sulat ay lumapit sa may dalá at tumanóng: --"Sino kayo?" Ang demonyo'y parang pipi. Kumumpás-kumpás na lang at iginaláwgaláw ang ulo na tila ang ibig sabihi'y: "Manáog ka sa lupa't doón táyo magkakaalam!" Si Gerardo ay napangitî na lang sa ikinumpás-kumpás ng nakabalatkayô. Dapat kayâ siyáng sumáma? Tiningnán ang liham at sandaling nag-alinlángan; pagkwa'y, --"Táyo!"--anya, at inakbayán pa mandín ng demonyo, bágo silá nanáog. --"Naku! Si Gerardo!"--ang di man kinukusa'y nalaglág sa mga labě ni Pacita na malakíng totoó ang tákot sa demonyo, palibhasa't noón lang siyá nakakita ng gayóng gayák. Si Elena namán ay putlâng-putlâ; kákabá-kabá ang kanyáng dibdib. --"Kilalá mo ba iyón?"--ang pangatál na tanóng kay Florante na kanyáng kaibigan, at noó'y kasiping sa upô. --"Hindi, ah!" --"Masamâ ang kutob ng áking loób. Nagíisá si Gerardo--Baka siya'y kung anhin!... Ako'y nangangambá!"... --"Susundán ko!" --"Para mo nang awŕ Florante." Noón di'y nanáog ang binatŕ. XV "GERARDO, NÁSAÁN KA?" Ang púlong na binagabag ng demonyo ay mulîng pumayapŕ. Maging ang mga laláki at maging ang mga babáe ay áayaw sumukň; áayaw pumáyag na lansagin ang kapisánan. Aywan kung dáhil sa anóng kababalaghán, aywan kung dáhil sa talumpatě ni Gerardo ó kung dáhil sa pagsipót ng demonyo, ang lahat ng mga taga-"Dakilŕng Mithî" ay nakitáan noóng mga sandalîng iyón ng isáng kagúlat-gúlat na pagbabágo. Katúlad sila nina Adán at Eva na nang mapagkurň ang kaniláng pagka-hubád ay nangahiyâ't dálidáling nagsipágtapî; katulad silá ni San Lázaro na nang patindigin ni Krísto, sa kanyáng libing ay tumindíg ngâ't muling nabúhay. Anopa't sa minsáng sábi, ang naunsiyaming siglá ng "Dakiláng Mithî" wari baga'y muling nanariwŕ. Pinagkáisahan na ipatutúloy ang lahát at báwa't isá ng mga panukalŕng nabibitin; álalaóng bagá'y ang úkol sa páaralán, aklátan papúlong, mga campańa, atb. At noón ding gabing iyón ay nag-ambágan ang lahát, máliban na lang ang ilán na talagáng ibig nang tumiwalág sa samahán; kaya't walang kamalák-malák ay nakatípon at súkat ang ingat-yáman ng salapîng sapát at katamtáman upang maisagawâ ang kaniláng mga matatáyog na pangárap na muntî nang mabulók. Sa hulîng bahági ng púlong ay nagkaroón ng kaunting pagtatálo; pinagtalúnan ang kung nararápat ó hindî na ang kapisánan ay manghimások sa politika. Si Faure ay nagsasabing nararápat; at siyá ang nagpalagay na ang kapisanan ay maaáring lumahok sa polítika; samantálang sa kabilang panig si Juancho namán ay nagmamatigás na di nararápat. Itóng hulí ay bumigkás ng isáng mahabŕng talumpatě na dinulúhan ng mga ganitóng pangungusap: --"Manghimasok táyo sa polítika?... Kay samâng palagáy!... Táyo na mga batŕng-batŕ pa, żanó ang áting masasápit sa gáwaing iyán?... Huwag táyong pakasúlong, mga kabinatŕ, huwág mangahás sa di nátin káya... Kailangan dito'y mahabŕng pag-aáral, mga malalálim na pagkukurň at pag-iísip na hinóg at di hiláw na gáya ng átin. Ipaubayŕ iyán sa mga matatandâ; iya'y di nábabágay sa kabatŕan".... Si Juancho ay umupô; pagdáka nama'y tumindíg sa dákong likod niyá si Faure. --"G. Pangulo"--anya--"di ako namamanghâ sa pagsalungát ni ginoóng Santos sa áking palagáy; kamí ay láging magkalayô ng damdámin; siya'y isá sa mga sumásambá sa bandilŕng áyaw hiwalayán ng mga Pederal; ang ngálan ko nama'y nakatítik sa plataforma ng Partido Nacionalista.... Wikŕ niya'y di táyo dápat manghimások sa polítika, sapagka't táyo raw ay mga batŕngbatŕ pa, sapagka't tayo'y walâ pang káya.... Di ko hinahanápan ang ginoó ng ibáng paghahakŕ.... Walâng káya! Iyán ang bukáng-bibig ng mga gaya niyáng Pederal at ng kaniláng mga amá-amáhan; iyán ang kaniláng pangarap araw gabi, iyán ang lagě niláng naguguni-gunitâ, dinádasál-dasál, ibinúbulóng-bulóng... Ipinahihiwátig ko sa aking katálo na sa pagnanasŕ kong pumások ang kapisánan sa bakúran ng polítika, ay walâ akóng minimithî kundi ang pagsikápang liwanágan ang mga tungkúlin ng mga mámamáyan sa kaniláng Tinubúan; bakáhin iyáng ating namamalas ngayóng mga kahálay hálay na pagwawalang bahalŕ, mga kasagwâan ng ilán sa ating mga pinunň, at ang mga duwág na pagyuyukô ng ulo sa haráp ng mga mapagharě-harěan. Hiláhin sa liwánag ng áraw at ihantád sa matá ng Bayan ang mga kaáway niyáng lihim, sina Masasakim, sina Mapagbalatkayó, sina Kukong-lawin. Pukáwin ang lakás ng lahě upáng palayasin dito ang mga dayúhang magdarayŕ na sumasalungat sa kanyáng pinakamámahal na damdámin at náis, at yumuyúrak nang líhim sa karapatán at kalayŕan na pamána ng Diyós sa kanyá. Ipaála-ála sa kanyáng lagě na ang Báyang di kumikilos ng ganitó, ang Báyang nagtítiís sa pagwawalâng kibô at nagkakasya na lamang sa lihim na pananangis, kapág siya'y dinudusta, ang bayang iya'y alípin, busabos, duwág... Itó, mga kababayan, ang pinakamimithi kong layunin ng ating kapisánan. żAt alin ang kaluluwáng may dangal, matandâ man ó batŕ, na makapagsasabing siya'y walang lakás at káya na tumupad na ganitóng dakilang katungkúlan? "Mga batŕ pa raw táyo! Ang isip yata'y pulós na matatandâng hukluban lamang ang marúnong sumurě sa mga bágay na iyán!... Sa isáng binatŕ ay walâng dápat makasindák, walang dápat makapígil sa kanyáng paglakad, waláng dapat makahadláng sa kaniyang iniíbig; kaya't walâ sa matwid ang isang magsábing tayo'y walâng káya na maghimasok sa polítika." Si Juancho noo'y kasalukuyang ninenerbyos. Di magkantututo sa pagsigaw ng: --"G. Pangulo; hindi ko maáayunan ang mga ipinahayag ng hulíng nagsalitâ, hindi nga po, at makásanglibong hindî!!..." (at dito'y pinanginig pa mandin ang boses na ubos-diin) "Ipinalálagay ko pong ipaliban ang pagtatalo sa..." Isáng malakás na pukpok sa lamesa ng Pangulo ang ikinaputol. --"Di matátanggap ng mesa ang inyóng palagáy,"--anya--"sapagka't di pa napasisiyahán ng pulong ang palagay ni G. Faure na kinatigan ni G. Lauro." Dali-daling umupô si Juancho. Nagpatuloy ang Pangulo: --"Mayroón pa bang pagtatalo tungkól sa bagay na ito?... Kung wala, lahat ng umaáyon sa mungkahi na ang kapisanan ay maáaring manghimasok sa polítika, ay magsitindig." Sa apat na pu't tatlong kaanib na naroroón, ay anim lang ang di tumindig. --"Ginoóng Pangulo"--ang mulîng bigkás ni Faure--"Ipinalálagay ko pô na ang 'Dakilŕng Mithî' sa pamamagitan ng kaníyáng pangulo, at kalihim ay magpadalá ng isáng kalatás sa bawa't kapisánan ng kabatáang natátatag sa Sangkapulűan, upang sila'y anyayáhan na umánib sa átin sa paghingî sa Báyang amerikano ng lalňng madalî at karakarakang Pagsasarilí ng Filipinas." --"Kinakatigan ko pô ang palagáy ni G. Faure"--ang pagdaka'y isinunod ni Pacita. Lahát ng matá ay nakasulyap kay Juancho, na sapagka't leader ng mga pederal sa "Dakilŕng Mithî" ay siyang lalňng may katungkúlang sumalungat sa gayóng mungkahě. Nakaraan ang iláng sandalî. Si Juancho ay dî umiímik! Nakapakň ang paningín sa kanyáng orasán na para bagáng binibilang ang mga ˇtiktak-tiktak! nitó. Manaká-nakáng tingalaín at pakiramdaman ang bubóng na páwid ng báhay. Ang boông anyô niyá ay gaya ng sa isáng mangangáso, na mulâ sa malayň ay nakikiníg sa takbuhan ng mga usá. Sa gayóng lagay ni Juancho, ay di niyá nápapansín ang ikinindát-kindát sa kanyá ng kanyáng mga manók na ang ibig sabihi'y "Lantakan mo!"; di niya nararamdamán ang mga kalabít sa kanyá ng mga násalikod; di niya alumána ang pangungunot ng noó ng naka-itim na nang di na makapagbatá ay bigláng lumundág at úbos lakás na inahiyáw ang isáng matápang na --"G. Pangulo!!" --"G. Kabúyas"--ang tugón namán ng pangulo. Si Kabúyas ay naghágis muna kay Juancho ng isáng nanglilísik na tingin, bágo nagpatuloy: --"Sa ngalan pô ng dangál ng 'Dakilang Mithî' ay tinututúlan kong mahigpit ang mungkahě ni G. Faure. "Hindî ko mapagkurň kung bakit ang isáng magiting na ginoóng gaya ni G. Faure ay makaísip na magharáp dito ng isáng palagáy na waláng kaúlo-úlo at walâng maibubunga kundî libo-libong pulŕ sa katalinuhan ng 'Dakilang Mithî!'" --"Bravo! Bravo!!"--ang di magkamáyaw na sigaw ng mga pederál. Ito'y lalň pa manding nagpainit kay Kabúyas. --"Oo nga pô, mga binibině at ginoó, kapag ang kapisánang ito ay tinanggáp ang palagáy ni G. Faure, ang kakamtán natin ay di lang libo-libo, kundî yutŕ-yutŕng pulŕ!! "Anó pô ang ating mahihitâ sakali ma't umanib sa atin ang ibáng mga Kapisánan sa paghingî ng karakarakang pagsasarilí sa Báyang amerikano? "Didinggín bagá táyo ng pamahaaán? Makikitúngo ba ang pamahalaáng iyan sa mga gáya nating musmós? "Kung ang Kapulungang Báyan ngâ ay di pinakitunguhan nang humingî itó ng Pagsasarili, żtáyo pa kayâ? "Malaking katiwalěan ang nilaláyon ni G. Faure! "Kung ang kapisánan ay may talino at dangál, ang palágay na ito'y di niyá sasang-ayúnan." Si Kabúyas ay naupô sa gitnâ ng boông kasiyaháng loób. Si Faure namán ang tumindíg. --"Mga kasamahan,"--anyá--"itinatanóng ni G. Kabúyas kun anó raw ang mahihitâ ng kabatŕan sa paghingî ng karakarakang Pagsasarilí. Hindî pulŕ gáya ng maling hinágap ng áking katálo kundî pagpúri pa ngâ ng ating báyan sa ganitong pagkilos. "Hindî man táyo dinggin ng Báyang amerikano żay anó? Makagaganáp tayo sa isang katungkúlan! Katungkúlan ng bawa't táo na hingin ang Kalayŕan ng kanyáng Lupŕ kapág ito'y handâ nang lumayŕ. Mga busabos lang ang ayáw humingî ng Kalayŕan. Ang Pilipinas ay maláon nang handâ sa isáng Malayŕng Búhay. Ibig ba nátin na ang kabatŕang Pilipino ay panganláng mga busábos? "Hindî lang pagganáp sa isáng katungkúlan ang nilalayon ng áking mungkahě. Ibig ko ring ipamatá sa Pamunúang amerikáno ang katotohánan na di lang ang mga matatandâng pilipino, kundî patí ang kabatŕan ay nagkákaisá sa pananalig na ang pagsasarilí ng Pilipinas ay dápat nang ibigáy sa kanyá; at dáhil sa katotohánang ito ay panahon na ngayóng ang Pamahalaáng iya'y magbágo ng kilos; dápat na ngayóng manaínga at mag-áral gumálang sa damdáming isinisigáw ng Káluluwá ng Báyang namamanhík sa gitnâ ng dúsa. Panahón na ngayóng dápat ipamálas ng Amerika, di lamang sa haráp ng Kapilipinúhan kundî patí sa harap ng Sangsinúkob, na siyá ay may isáng púsong túnay na bayáni ng Kalayŕan. Panahón na ngayóng dapat isagawâ ang pangungúsap ni McKinley, na ang hangad ng Báyang amerikano, sa kanilang panghihimasok díto, ay di ang pagsúpil kundî ang pagpapalayŕ sa mga pilipino, (not as a conquering, but rather as a liberating nation.) At panahón na rin ngayóng dapat ipagsigáwan sa mapagbingíbingíhang Amérika ang di maitátakwíl na katotohánan, na isáng panglulúpig at walâ kundî panglulúpig ang magharě sa áyaw paharě; na isáng ásal-ganid ang pagsikíl sa buhay ng may karapatáng mabúhay nang malayŕ; na isáng ásal-háyop ang pagsasamantala ng Malakás sa Mahinŕ!... "Anó pa ang hinihintáy ng Pamahalaáng nakasásakóp? Ibig ba ng Pamahalaáng iyán na si Washington at ang kanyáng mga kapanahóng namuhúnan ng dugo, sa pagtatagúyod sa hangád ng báyan nila nang maghimagsik; ibig ba ng Pamahalaáng amerikano, aking inuulit, na magsibalikwás ang mabubunying kaluluwang itó sa kaniláng libingan at siyá ay sisíhin sa di pagtupád sa kanyáng tungkúlin? Alin pang áraw ang ibig dumating? Kun kailan ba pumutî ang uwak?"... Napútol dito ang talumpatě ni Faure. Si Juancho noón ay biglang lumundag mulâ sa kanyáng upô at nagsisigáw ng--"Sunog! Sunog!! Sunog!!!" At siyá ngâ namang totoo! Nagliliáb ang palupo ng báhay! Nangamutlâ ang lahát. Di magkamáyaw ang mga "tubig!" at "Diyos ko!" Nangagtilían ang mga babáe. Nangag-iyákan ang mga batŕ. Takbó ríni at takbó roón; sigáw dini at sigáw doón. Nangag-unahán ang lahat sa pagpanáog. Lumalakí ang apóy! Tupók na ang bubóng ng báhay. Samantalang nagkákaguló ang lahat sa lupŕ, doon naman sa itaás ay may ibang nangyayári. Dalawáng táo ang nakatayô sa punň ng hagdan: isang babáe na pinipigil ng isáng lalaki. --"Elena,"--ang mabangís na wikŕ nitong hulí--"sasáma ka sa ákin ó ikáw ay mamámatay!" --"Ulól! at síno kang sasamáhan ko?" --"ˇAng katawán mo ó ang iyong búhay!!"--ang muling sigaw ng lalaki at lalňng hinigpitán ang pigil sa kamay ni Elena. --"Háyop! bitíwan mo akó!" --"Di maaarě!" Sa kapipitlág ni Elena ay nabitáwan ng pumipigil ang kanyáng kamáy. Hálos palundág na nanáog. Nguni't di pa hálos nararatíng ang kalahatěan ng hagdán, siya'y inábot na namán ng taksíl. Ang pangingibábaw ng Malakás sa Mahinŕ ay mulíng napatunayan. Sinapúpo ng lalaki ang binibining nanglalambót; ipinanhík mulî, at saka ipinanáog doón sa kabiláng hagdán, sa bandáng likód ng báhay. Walâ doón ni isáng táo, sapagka't ang lahát ay nagkakatípon sa harapán. --"Gerardo, oh Gerardo! násaan ka?"--ang tánging naisigáw ni Elena. --"Gerardo?, anóng Gerardo?"--ang pairíng na tugón ng lalaki.--"Anó pa ang Gegerarduhin mo ngayón? Si Gerardo'y patáy ná!" --"Tampalasang táo!!" --"Yaóng nanhík kanínang suót demónyo ang siyáng umutás sa kanyá!" --"Oh mga tampalásan!!" Si Elena ay hinimatay. --"Lalong mabuti!"--ang sa sarilí'y nawikŕ ni Juancho, at pagdaka'y inalúlan ang abâng si Elíng sa kalesa niyáng doo'y inihandâng talagá.--"Kutsero, pika!!" XVI SA ILÁNG NG MGA ASWÁNG Ang líham na tinanggáp ni Gerardo ay lábis nang nag-úlat sa kanyá na sa gabing iyón ay pilit siyáng makasasagupŕ ng isang kataksilán. Lábis din niyáng alám na ang pagpáyag na sumáma sa demónyo ay lubhâng mapangánib. Dápwa't umúrong sa panganib ay ugalě lang ng mga pusong marurupók, hindî ng mga gaya niyáng walâng tákot na kinikilala kundî ang tákot sa kaniláng Diyós at Báyan; hindî ng mga "Mapagbiróng lagě sa tampó ng buhay "Mapaglarô kahi't sa labě ng hukay." Ang gabí noón ay sakdal ng dilim. Sa maulap at masungit na langit, ay walâ ni isa mang bituin. Nang siná Gerardo ay mapaláot na sa gayong kadilimán, ang demonyo ay nagtumúlin ng lakad. Si Gerardo naman ay nagliksí din. --"Sabihin na, páre, kung kayo'y sino;"--ang patawang wika ng binatŕ sa kanyang kasama. Ang pagkapípi ng demonyo ay patúloy pa rin. Walang itinugón kay Gerardo kundî mga di mawatásang bulóng; at lalňng binilisán ang hakbáng. Saán silá patúngo? Itó maráhil ang ibig na maaláman ng bumabasa. Dapat munang unawain na ang báhay nina Pepe na kanilang pinanggalingan ay nagíisang nakatayô sa labás ng báyan ng Libis, sa tabi ng isang mahabŕng dáan na patungo sa Maynilŕ. Mulâ sa bahay na iyón, ang isáng maglalakbay sa Maynilŕ ay kailangang lumakad ng mga isáng óras bago dumating sa kapwŕ báhay. Ang dáang itó na patungo sa Maynilŕ, ay siyáng tinatalakták nina Gerardo. Kalahating óras na siláng naglálakad nguni't di pa tumitigil. Naiinip na si Gerardo, dapwa't gayón na lang yatŕ ang kagandahan ng kanyáng ugalě na kahi't ang isáng pagkainip ay áayaw ipahalatâ kahi't sa isáng demonyo. Bukód sa rito'y talagá namáng nátigasán niyá ang pakikipagtagálan sa kanyáng kasáma saan man siya dalhín palibhasa't malaki ang nais niyáng mabatid kung tunay ngang matutupad ang mga sumbat sa kanyá na natatalâ sa tinanggáp na liham. Sa di kawasa'y lumikô ang demonyo sa isáng landás. Ang binatŕ nama'y lumiko din. Di naláon at sila'y sumápit sa isáng iláng, na dáhil sa kasukálan, ay matatawag nang gúbat. Isang bahagi ng iláng na íto ay pinangingilagang lubhâ ng mga matatakuting taga-Libis túlad ng pangingilag nilá sa isáng libingan. Di umano'y may mga lunggâ doón ang mga aswáng. Di umano'y ang mangahas na máglagalág doón sa kalalíman ng gabí ay nawawalâ't súkat. May mga báboy daw na sungayan, mga kalabáw na parang bága ang mga matá, at mga ásong singlalakí ng kabáyo, na parapárang nanghaharang doón. Itó ang lugal na tinutungo ng demónyo. --"Abá pare,"--ang birň ng binatŕ--"ˇbaka tayo'y harangin diyán ng aswang!" Lalňng nagtumúlin ng lákad ang demónyo at saka tumigil ng biglâng-biglâ. Dinukot sa bulsá ang isang aywan kung anó, bago inalápit sa mga labě. Hinipan. Ang tunóg ay katúlad ng huni ng ahas. Noon di'y pahangos na tumátakbo sa kanilang kinatatayuán ang isáng... żaswáng na kayâ?... putót na putót ng damit na itím--tulad sa itím ng gabí. Ang bágong-datíng at sakâ ang demónyo ay lumayo sa binatá ng iláng dipá, at nagbulungan. Sandalî lamang at ang demónyo'y pasugód na lumápit kay Gerardo. Sinaklót itó sa liig, at sakâ nagngi-ngitngit na tumanóng: --"Walâng-hiyâ, żkilalá mo ba akó?" Kumulô ang dugô ni Gerardo sa ginawâng iyón sa kanyá. Isang suntók na úbos diín sa sikmurŕ ng demonyó ang kanyang iginanti. Ang liíg niya'y nabitiwan at súkat ng pangahás na ngatál na ngatál sa poot, at di magkantutúto sa pagsigáw ng sunódsunód na.-- --"Waláng-hiyâ!! magsísi ka ná ng iyóng kasálanan! ngayón, ngayon mo akó makikilala!!" Sa sasál ng gálit, at sa gitnâ ng pagngi-ngitngít, ay di nabatá ang di damukúsin ang mukhâ ni Gerardo. Si Gerardo na noó'y pigil sa bisig ng kasapakát ng kanyáng kaáway, palibhasá't nadaíg siyá noón sa lakás, ay walâng naitugón kundî mga sipŕ. --"Ulupóng!! mga duwág!! Ganyán ang mga duwág!!" --"Pápatayin, pápatayin kitá, salbáhe!!" ... Umúrong ang demonyo ng isáng hakbáng; itinaás ang kanang kamáy, at nagpatúloy: --"Nakikíta mo ito, anák ng...?"--Noón ay kumidlát; at sa pamamagitan ng liwanag nito, ay napagmalas ng binatŕ ang kakilakilabot na talibong ng kaaway.--"Itó, itó, ang sa iyo, ngayóy uutás! Uutás! nauunawŕan mo ba?" --"Sa mga duwag akó'y di natatákot!"--ang nakabibinging sigaw ni Gerardo; at úbos lakas na nagpumilit makakulagpós sa pumipigil sa kanyá. Walâng nasapit ang abâng binatŕ sa mga bakal na bisíg ng yumáyapós sa kanyáng katawan ˇIsa pang saksi ng pangingibabaw ng Lakás sa Hinŕ! --"Binagábag mo ang mapayapŕ kong buhay;"--ang dugtóng ng demonyo--"isiniwálat mo ang mga lihim na pinakaiingat-ingatan ko, ginising mo ang poot sa akin ng isang báyang dati'y nakayukô sa aking bawá't maibigan, pinakalaitlait mo ako, pinakadustâdustâ sa matá ng lahat,--ano ang sa aki'y nalálabí? Anó ang dápat kong gawín? ˇHindě akó isáng babáe na sa gitnâ ng pagkasawî, ay masisiyahan sa pagtutukmol, sa pananambitan, at pananangis! ˇHindî ako ang ulól na magsisisi sa aking mga nagawâ; hindî ako batŕng musmos na mapalúluhód sa aking mga ipinahámak úpang sila'y hingan ng tawad! Ah, hindî!... ˇAkó ay isáng tunay na laláki--isáng laláking buháy na lagě ang loób!--Akó ang bantóg na si Kapitang Memň na di nagugúlat kahima't sa kamatayan! ˇAkó ang laláki na marúnong maghigantí!!... Ah, walâng hiyâ! Tálastasin mo na isinumpâ ko ang ikáw ay patayín! patayín!! patayín!!! Unawâin mo patayin!!! Nárito, nárito akó, nárito si Kapitang Memň upang tumupád sa kanyáng sumpâ!!" Mulîng itinaás ng sukáb ang kánang kamáy; ˇdápwa't ang karawaldawal na náis ay di nagwagí!... Isáng sing-bilís ng kidlát ang noo'y namagitnâ, pumigil sa nakayambáng kamáy, at umágaw sa matúlis na patalím. Sa sumunód na sandalî, si Kapitang Memň ay nábulagtâ. Si Gerardo'y ligtas; iniligtas siyá ni Florante, na sa gitnâ ng gayóng kabayanihan at pagwawagí, di kinukusa'y napasigaw ng--"Oh mga swail!! Ang Diyos ay hindî natutúlog!" Nang mámalas ang pagkakátimbuwáng ni Kapitang Memň, ang kanina'y pumipigil kay Gerardo ay kumaripas ng takbó. Sinundán siyá ng dalawáng magkatóto, dapwa't di inabutan. Biglâng nawalâ. Kinupkóp ng dilím!... Oh ang nagagawâ ng dilím ng gabí! Ang kadilimán bagáng iya'y nilaláng na talagá úpang makatúlong sa mga karúmaldúmal na adhikâ, at mapagtagúan ng mga sukáb? Kung túnay na ang Diyós ay siyáng lumaláng sa kadilimáng iyán, .... ang katotohánang itó, kung katotohánan ngâ, ay nakapagpapa-alinlangang lubhâ sa pagka-makatwiran ng Diyós na iyán!... XVII DIYATA'T BUHÁY KA PA? Dumating ang magkatoto sa mahabang daan na patungo sa Maynilŕ. Kaginsaginsa'y naulinigan nilá mulâ sa malayň ang isang sasakyang humahagunot... Lumaláon ay lumalakas, sa kanilang pakinig, ang kalugkog ng mga gulong; lumalaon ay tumitingkad, sa kanilang paningín, ang dalawang ilaw ng sasakyan. Di nagtagal at nálapit ang kalesa sa magkaibigan. Tumingin ang dalawang binatŕ sa loob. Nakilala nila ang lulan: si Elena at ang taksíl! Nagulamihanan si Gerardo. Natigilan sandalî, at ... kagaya ng isang ulol na hinagad ang sasakyang lumilipad. Sinundan siya ni Florante. Sino ang makatatatáp sa makamandág na mga damdaming noo'y gumigiyagis at sumásakal sa pusň ni Gerardo?... Oh! Diyatŕ? Ang kanyang kasi sa piling ng ibá, sa piling ng isang kaaway? Diyatŕ? At sa gayóng dilím ng gabi? At sa gayóng mga pook?... Oh! Kataksilan!... At yaong mabilís na takbóng iyon, żanó ang kahulugan?... Paninibughô, poot, pagka-awŕ sa kanyang irog, ay sunod-sunod na dumatál sa boô niyang katauhan. Ang sigaw ng kanyang dangal, ng dangal ng kanyang pagkalalaki, ay daglíng pinukaw ang bangís at init ng silangan niyang dugô, pinawě ang pagkahapň ng kanyang katawan, at nagdulot ng ibayong lakás at siglá sa nanglulumóng dibdib. Walâng tugot ng katatakbó ang dalawang magkatóto. Lumalaon ay lumalaki ang pagitan nila at ng sasakyan. Sasabihin ng mga pusňng mahihinŕ, na sila'y walâ nang pag-asa. Dapwa't di gayon. Sa mga kawal na iyon ng kabayanihan, ang pag-asa sa isang pagwawagí ay lalong kumikinang at nagbabaga habang napápabíngit sa panganib, pagkasawî at kamatayan. Talagáng ganyan ang mga bayani! Talagang ganyán ang mga naghahabol at umuusig sa ngalan ng Matwíd, sa ngalan ng Dangál, sa ngalan ng isáng dalisay na Pag-ibig! Parating buháy ang Pag-asa! Papaano'y buháy na lagi ang pananalig na, sapagka't katwiran ang hánap, ay may isáng makatwirang Bathalŕ sa Langit na sa kanila'y tutulong at magdudulot ng tagumpay. Pagkaráan ng ilang sandalî, ang sasakyáng hinahábol ay sumapit sa isáng tuláy na lumŕ. Sa isáng dulo ng tuláy na iyon ay may isáng malakíng bútas na, sapagka't di pa natatagalan ay di alám ni Juancho, ni ng kutserong si Kikň, ni ng kanilang kabáyo. Nangyari ang di hinihintáy: Ang mga páang unahán ng hayop ay tumamŕ sa butas,--kaya't dagling napatigil. Ang kabáyo ay di makabángonbangon sa pagkasubásob. Nagkangbabalě ang latiko at nagkangmamálat si Kikň sa pagsigáw, dapwa't maanong natinag ang hayop sa pagkápangaw! Si Juancho ay galít na galít sa kanyang kutsero. Bumaba sa kalesa at pagdaka'y binatukan nang makalawa ang abang si Kikň. --"Torpe! animal! bruto! Mangutsero lang ay di ka marunong!... Bakit di kalagin ang tirante, cabrón?" Si Kiko nama'y susukot-sukot na isinauli ang latiko sa lalagyan, at saka susukot-sukot ding kinalág ang tirante. ˇKay bait na tao! Pagkababŕbabŕ ng loob! ˇKay gandang ugalě! Mga taong gayá niya'y dapat pagkawang-gawaan ng lahat ng mga nangangarap at nagmamalasakit sa isang maligayang bukas ng Bayang Pilipino! Dapat patulugin ang mga taong ganyan sa isang palasio na may isang dinamita sa ilalim!... ˇAng busabos ay busabos lang ang iaanák!... Kung kayâ may mapangbusábos na panginóon, ay sapagka't may napabubusabos!... Samantalang tinutupad ni Kikň ang banal na utos ng kanyang mahal na amo, ay siyang pagdating ng dalawang binatang hangós na hangós. Lumapit ang isa kay Elena na noo'y nakahilig sa loob ng sasakyan at kasalukuyang hinihimatay na naman, samantalang ang isa nama'y sinugod si Juancho at pasigáw na tumanong: --"Síno ka?" --"At ikaw, sino ka?" Si Juancho'y biglang napaurong ng mamalas ang tindig ng nangangalit na si Gerardo. --"Ha? Gerardo?"--ang kanyang pamanghang tanóng.--"Diyata't si Gerardo ka? Diyata't buháy ka pa?" Inaunat ni Gerardo ang kanang kamay na may pigil na isang patalim at nanginginig na nangusap: --"Taksil, anó ang ginawâ mo kay Elena?... Sumagot kaagad ó ikaw ay mamámatay!" Si Elíng noo'y nasaulian na ng diwŕ. Nadinig niya ang boses ni Gerardo; at nakilala ang kanyang irog na ibinalitang namatay. Lumuksó ang binibini sa kalesa at hihikbî-hikbîng niyakap ang binatŕ. --"Oh, Elena!"--ang mapanglaw na bigkas ni Gerardo;--"Anó ang ibig sabíhin ng lahat ng ito?--Ako'y námamanghâ!... Bakit ka nápaparito?" --"Ginahás akó ng táong iyan!" --"Oh tampalasang lalaki! Walang pusň! Di mo na inalaálang akó ay may kamay!" Ang mapusok na binatŕ ay biglang lumundag sa kinatatayuan ni Juancho. Tangka niyáng itarak sa dibdib ng sukáb ang hawak na patalím. Dapwa't di itó nangyari. Si Elena ay namagitnâ. --"Gerardo, oh Gerardo!"--ang kanyang hibik;--"huwag kang papatay ng iyong kapwŕ, tanging pamanhik!" --"Bayaan ako, Elena!--Alam ko ang aking ginágawâ!--Pumatay ng kapwŕ ay di laging kasalanan!--Ang kamay ko ay di nangíngiměng magpatulň sa dugông maitím!--Inibig ng lalaking itó na iluksó ang iyong puri, at nang sa gayo'y madungisan ang aking karangalan!" --"Ha! ha! ha!"--ang pairíng na halakhak ni Juancho--"Tinatawanan kita, Gerardong hambog! ha! ha! ha!" Muling sinugod ni Gerardo ang kaaway, dapwa't namagitnâng mulî si Elena. --"Giliw ko, nalalabuan ka ng isip, napadadaig ka sa kainitan ng iyong dugô; huwag oh, huwag! Maghunós dili ka!" --"Bayaan mo akó Elena!" --"Gerardo, may mga hukuman, may Justicia, may Diyós!" --"At may Juancho na di nagugulat sa sanglibong gáya mo, palalň!!"--ang pagdaka'y isinabad ng swail. --"Diyatŕ, Elena, at ipagtatanggol mo pa ang isa kong kaaway?" --"Hindî ko ibig na siya'y ipagtanggol. Ang kalulwa mo ang siya kong alaála. Ayokong madungisan ang kanyang linis; ayokong sumuway siya sa bilin at utos ni Bathalŕ!" --"Malayň, Elena malayň sa akin! Ni Dios, ni ikaw, ni sino pa man ay di ako dapat sisihin sa aking gagawin!... Malayň!" Nagpumiglás si Gerardo; nabitiwan ni Elena ang kanyáng katawan, dapwa't hindi ang kamay na may hawak sa sandata. --"Pumayapŕ ka, Gerardo! Huwag mong ikikilós ang iyong kamay, kung ibig mong huwag akong masugatan. Bitiwan mo iyáng patalim, ó mahihiwá ang mga dalirě ko! Bitíw, aking irog, bitíw!" Sumukň din sa wakás ang kapusúkan ng binatŕ. --"Duwag! ha! ha! ha! talagá kang duwag!"--ang sigaw ni Juancho na anaki'y isang bukod na matapang. Si Florante na mulâ nang dumating sa tulay ay di umi-imik, ngayo'y humarap kay Juancho at banayad na nangusap: --"Ang táo ay malayŕ hanggan siya'y gumagalang sa matwid; kapag binaluktot niya ang katwiran, kapag siya'y lumabag sa makatwirang mga utos, ang kanyang kalayaan ay dapat bawiin. Ikaw ay sumalansang sa inaáatas ng matwid. Kami ay may karapatang kumatawan sa Justicia. Isukň mo sa amin ang iyong kalayáan." --"Ha! maginoong Florante! At sino pô kayo na aking susukuan?" --"Walang maraming salitâ! Sasáma ka sa hukúman ó hindî?" --"At sino pô kayó na aking sásamahan?" --"Mga kapantay mo, na ngayo'y may karapatáng makapangyári sa iyó!... Sasáma ka ó hindî?" --"Baka ikaw ay nahihílo!" --"Sumagót ka ng tapát, sasáma ka ó hindî?" --"Híndî!!" --"Ulol! Ibig mo pang ikaw ay gamítan ng lakás?" --"Hitsura ninyong iyán ang aking uurungan!" Si Juancho ay naglilís ng manggás at inawasíwas ang kanyáng sundang. Si Florante nama'y biglang inalantad ang dala-dalang talibóng na inagaw kangína kay Kapitang Memň. --"Halíng!"--ang kanyang sigaw--"Nakikita mo ito?" Tiningnan ni Juancho ang sandata. Napaurong. Nangdididilat. Nakilala ang talibong. --"Bakit iya'y nasa sa iyó? At bakit iya'y may dugô?"--ang pahiyaw na usisŕ--"Inanó mo ang aking kapatid?" --"Ginawâ ko sa kanya ang gagawin ko sa iyo kapag di ka sumunod sa amin!" --"Anó ang ginawâ mo sa kanya?" --"Siya'y pinatay ko!" Isang pailalím na saksák sa sikmurŕ ni Florante ang itinugon ni Juancho. Si Florante sa lakás ng saksák ay daglíng nabaligtad, dapwa't noon sandaling iyon ang kanyang kaaway ay dinaluhong ni Gerardo, nagkágulong-gulong sa tulay at sa wakas ay nahulog sa ilog. Ang tubig ng ilog na iyon ay may labinglimang dipá ang lalim; at si Juancho ay di marunong lumangoy. Si Kiko na may kaunting pagkabinabae ay nápakurús nang makalawá, pagkukurús na sinalíwan ng sunód-sunód na "Susmariosep" at "Kaawŕan ka ng Diyós!" Sa kalakihán ng tákot ay dalě-dalěng lumulan sa kalesa at talagáng tangkâ niya'y patakbuhíng mulî ang kabáyong nakawalâ ná sa pagkakásilat, dapwa't nang hahagkisín ná ang háyop ay siyang pagsigaw sa kanyá ni Gerardo ng: --"Hoy!! Saan ka paparoon?" Si Kiko'y kinilíg at parang tulíg na bumulalás ng di mawawŕang mga: --"Aba hindî pô, dine pô lang, walâ pô!" Pagdaka'y inalúlan ni Gerardo sa kalesa ang sugatáng si Florante at si Elíng, na noo'y putlângputlâ, nanginginig, at nanghihinŕ. Nilísan nilá ang tuláy na iyon, na ayon kay Kikň ay lubhâng kakilakilabot. XVIII PAHIMAKÁS NI FLORANTE. Sa sumunód na sanglinggóng singkád, sa boông bayan ng Libís, ay walâng napaguusápan ang síno-síno man, saán mang súlok magkatatagpô kundî ang matalinghagŕng gabí na sumaksi sa gayóng mga pangyayáring nakapanghihilakbot na lubhâ, at hálos di mapaniniwaláan ng mga di mapaniwalâing taga-Libís, dángan lang at may isáng Gerardo, isang Elena, at isáng Floranteng sugatán, na nagpapatúnay sa mga nangyári. Lahát ng makadinig sa kasaysáyan ng gabíng iyón ay nagkakaisá na ang sinápit ni Kapitang Memň at ng kanyáng kapatid ay "isang marápat na gantíng palŕ ng Langit sa kanilang mga inasal." Subalě, anó ang nangyári kay Kapitang Memň? Walâ táyong nababatíd kundî ang katotohánan na siya'y nasugátan. Dápwa't namatáy kayâ ang bantóg na mámamatay? Ni si Florante, ni si Gerardo ay di itó masagót nang tahásan. At tila ngâ di matitiyák nino man ang bágay na itó, sapagka't kung túnay man na mabisŕ ang pagkakasaksák ni Florante,--bágay na pinatotohánan nang pagka-walâng malaytáo ni Kapitang Memň ng siya'y iwan nina Gerardo--ay túnay din naman na dáhil sa kadilima'y di matiyák ng binatŕ kung saáng bahági ng katawán tumamŕ ang patalím, kung sa dibdib, kung sa sikmurŕ ó kung sa tiyán. Tangí rito nang dalawin kabukasan ang mga poók na iyón ay walâng napagkita kundî ang namumuông dugô ng nasawîng pinunň. Maaárě na siya'y namatáy noón ding gabing iyón, at ang kanyáng bangkáy ay dinalá sa ibáng pook at ibinaon ng kasama niyáng nakataanán kina Florante. Maaárě na hindî siya nagtulóy sa pagkamatáy; na nang masaulían na ng diwŕ ay nakapag-inót na lumakad at tumungo sa isáng kublí at maláyong bahági ng iláng. Sa dalawang "maaarěng" itó, alín kayâ ang túnay na nangyári? Mag-gáwad ng pasiyá ang bumabása. Iniaátas ng kahusáyan na usigin kaagád ng hukuman ang madugông sigalot, upang sa gayo'y mapatunáyan kun sino ang may sála sa boông kasiyaháng-loób ng lahát, at sa ibáyo ng lahat ng mga pag-aálinlángan. Tatlóng áraw na ang nakararáan. May mga higing na sina Gerardo'y ipadadakip, dapwa't higing lang. Kundanga'y sa boông bayan ng Libis, sina Kapitáng Memň ay walâ ni isang kamag-ánakang malápit ni kaibigan na nagkaloób na pumúkaw sa kapangyaríhang nagwawalâng-bahalŕ. Nguni't saán útang ang pagwawalâng-bahálang itó ng mga pinunň? Aywan natin. Lubhâ siyang kataká-taká. Hindî masasábing mahírap dakpin sina Gerardo; sapagka't ang mga itó ay walang alís sa Libis. Si Gerardo'y waláng iniintay óras-óras kundî ang siya'y ipatáwag ng hukúman; samantalang si Florante namán ... oh, si Florante! Lalňng madalî siyáng hulihin! Kahabaghabag na binatŕ! Pagkatapos na masagip sa panganib ang isáng kaibigan, pagkatapos na masunód ang átas ng matwid, ay siyá pa ngayón ang papagdudusáhin sa gitnâ ng isáng mapaít na kapaláran! Ang kanyáng súgat ay lumulubhâ. Walâng lagót hálos ang di maampát na tulň ng dugô. Araw-áraw ay humihinŕ ang dati'y malusóg, sariwŕ, at malakás niyáng katawán; tumatamláy ang mga matá na dati'y maningning na lagě; pumapangláw ang dati'y masayá at palangitíng mukhâ. Si Gerardo ay balisángbalisá sa paglubhâng itó ng mahál na kaibigang nagligtas sa buhay niyá. Hindî siya humihiwalay kahi't sumandalî sa piling ni Florante, tangě na lamang kung kailangang totoo. Siyá ang nagpapakain, siya ang umaalíw, siyá ang nagbibihis, siyá ang tumatánod sa may sakít araw-gabí. Kusang nilimot, isinatabí na muna ang ligayang tuwî na'y hinihingî ng kanyáng pusň, ang pakikiuláyaw, ang matamis na pakikipagtitigan, ang paghalík sa bangó, at pagtatamasá ng boong luwalhatě at láyaw sa kandungan ng kanyáng Julieta. Dapwa't sáyang na pagpapágod ang kay Gerardo! Sa likód ng maíngat niyáng pagaalagá sa maysakít, ay walâ siyáng námalas kundî ang lalň pa manding paglubhâ nitó, ang lalňng panghihinŕ ng katawan, ang lalňng pagdalang ng tibók ng buhay, hanggang sa wakas ay sumápit ang mapaít na sandalî nang ang mga manggagámot sa gitnâ ng di masáyod na pangangambá ng lahat ay tahásang nagpahayag na sila'y walâ nang pag-ásang mailigtás pa ang may sakit. --"Ginámit na namin ang lahát ng paráang sakláw ng áming kaya"--ang wikŕ nila--"Walâ na kaming magágawâ. Gayón ma'y magsidulóg kayó sa ibáng manggagamot na lalňng pantás kay sa ámin,--siná Valdez, Angeles, halimbawŕ." Háting gabíng malálim nang ang pagsukňng itó ay ipahayag. Minabuti ni Gerardo ang pagtáwag ng ibáng manggagámot sa Maynilŕ. Tinangkáng lumuwás, nguni't kailán? Pagbubukáng liwayway? Makasanglibong hindî! Si Gerardo ay isáng táo na kapag iníbig na gawín ang isáng bágay, ay di marunong magpabukás. Noon din sandalîng iyón siya'y napa-Maynilŕ. Ni tren, ni bapor, ni kalesa ay walâ; kaya't nangabayo, nangabáyong sumagupŕ sa gayóng dilím ng gabí! Sa pagdáan niyá sa tapat ng báhay ni Elena, ay nagkatáong nakadungaw ang kanyáng kasi. Tumigil sandalî, ipinahiwátig sa tatlóng salitâ ang lagay ni Florante, at daglîng nawalâ: parang palasô na lumipád sa Kamaynilŕan. Si Elíng ay balisáng-balisá; nagbihis, at noón din ay napasáma sa bahay ni Florante. Nang siya'y dumatíng ang may sakit ay kasalukuyang nagsasalitâ. --"Nanay"--ang wikŕ sa iná, kay aling Tinay.--(Si Florante'y wala nang amá.) "Ayoko nang nakahigâ, ibig ko'y nakasandal." Nang masunod ang hilíng ay tinitigan ang lahat ng nangároon. Bukod kay Elena at sa kanyang iná ay nakilala ng may sakit ang mga katoto niyáng si Faure, si Lauro, si Baltazar, at saka ang magagandáng Pacita, Nena, at Milíng. --"Elena, si Gerardo?"--ang pagdaka'y itinanóng ng makitang walâ roón ang tangi niyang kaisáng-loób. --"Lumuwás siyá, upang tumáwag ng manggagámot." --"Para sa akin?" --"Oo." Nagbuntong-hininga ang may sakít. --"Oh!"--anya,--"bákit kayâ at nagpapakapagod ng ganitó si Gerardo? Papaano kayâ ang dapat kong gawín úpang makagantí sa kanyá?" --"Florante, malakí ang útang ng loób ni Gerardo sa iyó. Iniligtás mo ang kanyáng búhay!" --"O, ay anó iyón? Bakit siya kikilala ng útang ng loób sa akin gayóng walâ akong ginagawâ kundî tumupád ng katungkulan?... Para namang siya'y di si Gerardo!" --"Kung gayón, Florante, ni ikáw ay di rin dápat kumilála ng utang sa kanya, sapagka't ang pagpapágod niyáng ginugúgol sa iyó ay isang katungkúlang nagbubúhat sa alin mang mabuting pagtitingínan ng mga magkakaibigan, magkakasáma, at magkakapatid sa isáng adhikâ." Si Florante ay napangitî nang maunawŕang siya'y nadaíg sa pangangatwiran ni Elena. --"Tálo mo akó, Elíng"--ang kanyáng wikŕ--"At ako'y sumusukň... Sabihin mo kay Gerardo na maraming salamat!" Pumikít ang may sakít at may kalahating-óras na di kumibô. Walâng anó-ano'y dumilat, at pagkatapos na maibaling ang paningin sa lahát ng dáko ay binigkás ng hálos pautál-útal ang sumúsunod: --"Mga kaibígan,--ano bagáng bagay na mahalagá ... ang umípon sa inyó ... sa aming marálitang tahánan? Batíd ba ninyó ... na dito'y inyóng madadamá ... ang mga hulíng galáw ng ísip ... na dito'y inyóng madidiníg ang mga hulíng anás ng kálulwa ... ang mga hulíng tibók ng pusň ... ng isang sawîng palad na gaya ko? "Oo, sawíng pálad! Iyán ang dápat itáwag ... sa akin na mamámatay nang walâ man lang nagagawâ ... sa kanyáng Bayan! "Sawing pálad ang gaya kong ... hihimláy sa libing ... na tagláy ang alaálang masungit ... na inaangkin ng isáng bandílang dayuhan ... ang Lúpang sa kanya'y paglilibingan! "Sawing pálad ako, na walâng napagkita ... sa boô niyang buhay ... kundî mga úlap, mga luhŕ, mga paták ... ng dugông ninanakaw! Ah! mamámatay ako ... nang di ko nakikita ... ang paghihiganti ng sugatáng pusň ng isáng Apí! Mamámatay ako ng di ko namamálas ... ang pagbabangong puri ng isáng Dinuduhagi! Mamámatay ako ng di ko naitataás yaring kamay ... sa ngalan ng Kalayaan! Mamámatay akó ... ng di ko mamamálas yaong alapaáp ... na lilitawán ng Dakilang Lintík ... na tutúpok sa lahat ... ng mga pusňng duwág mahihina't walang dangal ... ang Lintík na magpapalubóg ... sa lahát ng Kapangyarihang dáyo, at magpapasikat ng boông dingál sa isáng ... Araw at tatlong Bituin!!" Kinapós ng hiningá ang may sakít. Ibig pang magsalitâ, dapwa't di na maarě. Tináwag ang iná, hinagkán at niyákap. Tumahimík. Itinirik ang mga matá. Akalŕ ng lahát ay patáy ná. Dapwa't hindî. Mulěng nangusap sa isáng mahinŕ at paós na boses: --"Nánay, balútin ang aking katawán ... at ataúl sa bandilŕ ng Bayan...! "Paálam na ... giliw kong Pilipinas ... Isáng malayŕng ... Bágong Búhay!..." Tumigíl ang tibók ng pusň; napútol ang galáw ng ísip; pumaitaás ang kálulwa, úpang kailán ma'y huwag nang magbalík. Walâng naíwan kundî isáng bangkáy, isáng ngalan, isáng halimbawŕ, isáng alaala, isáng binhî ng katapangan.... XIX PAGHIHIGANTÍ NG DANGÁL Gayón na lang ang pagmamahal ni aling Tinay sa kanyáng anák, gayón na lang ang pagkabúlag ng kanyang pag-ibig, na kahě ma't alam niyáng siyá'y sasalansáng sa isáng mahigpit na utos, kahě ma't alam niyang siya'y pilit na uusigin, at magdurusa sa bilangguan, ay hindî nangyáring huwag pagbigyán-loób ang kahulíhulihang bilin ng tánging bulaklák ng kanyáng pag-ibig, ang katapustapusang hibík ng isáng pusňng bayáni--ng isang pusňng makabayan, ang pahimakás na hilíng ng pinaglagakán ng boô niyang pag-ása, ang kahulíhulíhang tibók ng búhay niyaóng masunurin, masipag, mabaít, at magalang na anák, na sa gitnâ ng gayóng katandáan, ay siyáng ligaya ng kanyáng matá, paraluman ng mga pangarap, at dangál ng kanyáng pagka-iná. Lahát halos ng mga kamag-ának at mga kaibigan ni aling Tinay ay nagkakaisang di mabuti ang kanyang inaakalŕng pagsunod sa bilin ni Florante. --"Alalahánin mo, Tinay"--anilá--"na tayo'y nasásakóp ng ibáng kapangyarihan. Ang gagawin mo ay isang malinaw na paglapastangan, isang talampákang paghamon sa pamunúang amerikano!" --"Ay anó sa ákin?"--ang tugon namán ni aling Tinay sa gitnâ ng pagpipighatî--"Anó sa ákin ang kapangyaríhang iyan, anó ang lakás ng pamunúan, anó ang bisŕ ng isáng mabangís na útos, anóng kailangang magdúsa sa harap ng tagubilin ng mahal kong anák?" --"Tinay, maghúnos dilě ka; ikaw ay nabubulágan." --"Masasábi ninyó iyán sapagka't siya ay di ninyó anák, sapagká't kayó ay di naghírap sa kanyá, sapagka't di ninyo alám ang halagá ng aking Florante!" Si aling Tinay ay humagulhól ng iyák kagáya ng isáng batŕng musmos. --"Ang nakakahirap sa iyó, Tinay"--anang isáng matandâng lalaki--"ay napadádaig ka sa mga udyók ng pusň: áyaw kang mangatwíran nang mahináhon. Makiníg ka sumandalî. Si Florante ay naghihingalô ná nang hilingin ang tungkol sa bandilŕ, hindî ba?... Kung gayo'y dápat mong tantuin na kapag ang tao ay naghihingalô, ang pag-íisip niya'y humihinŕ, lumalabň, nakalilimot, at..." --"Siyana ná, tio Kulás"--ang biglâng pútol ni áling Tinay--"Masasáyang lang ang inyóng mga salitâ sa ákin. Dapat ninyóng matalastás na nóon pa mang araw, ay nabanggit na rin sa akin ng anak ko, ang kanyang náis na kapag siya'y namatay, ay huwag papalamutihan ang kanyáng ataúl ng anó pa man maliban na ngâ lang sa isáng bandilŕng pilipino... "Ah, magpahingá kayó, mga pusňng mahihinŕ! Di ninyó batid ang linaláyon ni Florante!... Ibig ipakíta ng anák ko na walâng bandilŕ siyáng iginagálang, at walâng kapangyarihan siyang niyuyukűan kundî ang bandilŕ't kapangyaríhan ng Tinubúang Lupŕ! "Ibig niyáng ipahiwatig na di ang lahat ng utos ng pamunúan ay dápat sundín; na kapág ang isáng kautusan ay walâ sa matwid, ang magtaás ng noo, ang magmatigás, ang tumutol, ay di isáng kasalanan, kundî isáng átas ng kabayanihan, isang tandâ ng katinuán, isang taták ng karangálan!"... Si tandâng Kulás ay napanganga't sukat. Kailán má'y di niyá naapuhap sa kanyáng gunita; ni natunghan sa lalňng malalim niyang panaginip ang larawan ng isáng babáe na pinúpulásan sa mga labě ng gayong mga salitâng sakdál ng titigás! Iiling-iling na lumayô sa harap ni aling Tinay. --"Eh, eh! Katakot-takot na babáe itó!"--ang tanging naibulóng sa kanyang sarili. Ibig ni aling Tinay, áywan kun bákit, na kapag namatay ang isáng táo, ay málibing kaagád; áayaw ng búrol-búrol. Dahil dito'y kanyáng inihayág na ang libing ni Florante ay idadáos sa ika ánim na oras ng umaga ng araw ding iyon ng pagkamatay. Nagbubukang liwaywáy. Sa tapát ng namatayang báhay ay may isáng binatŕng luksâng-luksâ, nakatungó, nakasalikód kamay, at walang tigil ng kayayaó't dito. Banayad ang mga hakbáng. Kagaya ng isang may iniisip na malálim. Walâng kamalákmalák ay biglang napatigil. Tiningalâ ang isang kimpal na alapáap sa mukhâ ng langit, at pinagalaw-galáw ang úlo na animo'y may kinákausap doon. Sino ang binatŕng ito? Si Faure. Pakinggan natin ang tibok ng kanyang damdamin: "Florante, kay ligáya mo ngayon!--Nilisan mo na itóng Lupŕng maligalig--at ngayo'y náriyan ka na sa Bayan ng kapayapaán, sa Báyan ng pagkakápantáypantáy, diyán sa walâng naghahari kundî ang isáng Bathalŕng sumasagisag sa banál na Katwiran... "Oh, laki ng kaibhán ng iyóng kalagáyan, kay sa ámin dito sa lupŕ. "Kayó diyán ay tahimik, walâng íringan, walâng paghihigantí, iisa ang pananampalataya, iisa ang damdamin, waláng sinusunod kungdî iisang bandilŕ, waláng iginagalang kungdi iisang dambanŕ; ang bandilŕ ng Matwid at ang dambanŕ ng Katotohanan... "Samantalang kamí sa bahaging itó ng Sangdaigdig, ay walang nalalasap sa tuwituwi na, kungdi ang mapaít na latak ng buhay. Sa lahat ng dako ay himutók, pananángis, panambitan, hinagpís ng mga ináapí, ng mga tinaksíl na sawing palad, ng mga isinilang sa baníg ng hirap, na kahima't may katutubong karapata't dangal ay lagě na lang niyuyurakan, dinadayŕ, hinahamakhamak, dinudustadusta... ng mga palalňng mapagmataás na nangbubúlag at nang-aalipin... "Ah! sinong nagbabatá ng ganitong kalagayan namin ang di makapagsasábing kayóng naririyan ay mapapalad? "Kung gayon... "Bakit itatangis ang inyong pagpanaw? "Bakit ipagluluksâ ang inyóng paglípat sa kabilang búhay? "Mahanga'y--ipagsayá, pagka't nariyan kayó sa lubós na kapayapaan. "Nguni't--ˇsinungáling!--Bakit di mapigil ang pagluhŕ niyaring pusň tuwi kong magugunitâ ang mapangláw na tinig niyaong batingáw? "Ah! Sapagka't ang tinig na iyon ay nagsasabing si Florante na giliw kong kaibigan ay pumanaw sa akin. Sapagka't ang tinig na iyon ay nagsasabing nalagasan na naman ng isáng kawal ang kabinataan--iyáng kabinatŕang sa araw ng bukas ay siyang magtatagúyod at magsasanggalang sa isáng Bayang mahinŕ't hapô upang huwag muling mahulog sa hukay ng pagkaaba. "Nguni't... "Kung dini sa Lupa'y nagkakailangan ang ating lahě ng hukbó ng mga bayani upang makapagtanggol sa kanyang Karangalan, Kalayaan at Buhay, diyan namán sa Langit ay nagkakailangan siya ng mga kinatawán upang idalángin sa haráp ni Bathalŕ ang kanyang ganáp na Katúbusan! "Idalangin ang Katúbusan!--ang Katúbusan ng isang Bayang laging nanglulumó ang puso sa hápis at uhaw sa tunay na ginhawa; ang katúbusan ng isang lahěng pinipilit ng walang karapatán sa isang kalagayang salungát sa kanyang ninanasŕ at lagě nang pangarap. "Idalangin ang Katubúsan! "Sa dakilŕng tungkuling ito, ay huwag nawang makalimot ang mga kaluluwang pilipino na lumuluwalhatě sa kabilang búhay..." Ang binatá'y mulíng tumungó, lumákad nang kauntî, bago dinúkot sa bulsá ang kanyáng orasán. Mag-iíkaánim ná ng umága. Si Faure ay nanhík. ˇKay panglaw doon sa bahay! Bihiráng matá ang walâng patak ng luhŕ; bawa't mukhâ ay larawan ng isáng di masayod na lumbáy ng kalulwá; sa bawa't labě ay walâng pumupúlas kundî pawŕng pagkahabág, panghihináyang, panalángin, mga buntong-hiningá... ˇKay kapal ng mga makikipaglibíng! Ang malakíng báhay ni Florante ay lumíit sa karamihan ng táo. Lahát halos ng mga kaanib sa "Dakilŕng Mithî" ay nahandoón. Si Gerardo lang ang walâ, papaano'y noon mga sandaling iyon ay karárating lang niyá sa Maynilŕ. Ika ánim na ganáp ng umága nang ipanáog ang ataúl, na pinápalamutihan ng isang matandâ at malápad na Bandilŕng Pilipino. Sa sambahan muna dinalá ang bangkay. Nang mulîng málabás, at nang tutungúhin na ang libingan, ay siyáng pagdatíng ng... (ˇsinasabi na ngâ bá ni tandâng Kulás!)... limáng kayumangging kawal ng konstabulario at isáng putęng pinunň, na taglay sa báywang ang isáng kumíkináng na sandata na sa kahabaan ay humíhiláhod sa lupŕ!... Nagdidilim ang mukhâ ng pinunň. Nang malapit sa ataul ay daglíng tumigil, nilabnót, iniwálat at niyurákan ang Bandilŕ! Isáng kasíng bilís ng lintík ang noón din ay humaráp sa walâng-pitagang pinunň, at walâng sabi-sabi'y ikinintál pagdáka sa mukhâ nitó ang dalawâng sampál na sunód. ˇKinilabútan ang láhat! ˇGulóng katákot-tákot! ˇAng gayóng kapangahasán ng isang kayumanggi sa isang nakasableng pute, hanggá nang hanggá ay noón lang násaksihan ng mga táong iyon! Sa sumunód na sandalî, ang Lakás at ang Kapangyarihan ná, ang siyang nagharě. Ang kayumanggíng pangahás ay pinagsunggabánan ng mga kawal ng pamahalŕan. Mga dágok, tadyák, tungáyaw, pagláit, ang naghatid sa kanyá sa bilanggúan. ˇKataka-taká ang kapal ng táo na natípon sa sigalot na itó! Boông báyan halos! Karamíhan sa kanilá ay mga lálaki--mga laláking may mga bísig at pag-iisip!... Gayón ma'y lahát ay walâng ginawâ kundî ang tumangá, manóod! manginíg!! mamutlâ!!! matákot!!!! Untî-untîng naáyos ang guló. Ang nabagabag na libíng ay naipatúloy din. Noóng gabíng iyon, ang pinunň ng "Konstable" ay dinalaw ng isang kakilákilabot na panagínip. Isáng bangkáy ang napaginipan niyang tumayô nang dahan-dahan, lumákad, humaráp sa kanyá, itináas ang dalawâng kamay at nagkakangdidilat sa pagsigaw ng: "Mane, Thecel, Phares!" Sa katakutan yatŕ at pagkágulantáng ang makisig na pinunň ay kamuntî nang makálundág sa dungawán ng kanyáng silid. XX SI ELÍNG AT SI GERARDO. Katanghalěang tapát. Sa isáng báhay na malíit at sa tabí ng isáng dungawán, ay nakaupông magkaharáp si Elena at ang bathalŕ ng kanyáng pusň, na noón lamang dumating. Ang binibini'y walâng kakibôkibô; nakatitíg sa dibdib ni Gerardo ang mapupungay niyang matá, na pára bagáng pinipilit na mahuláan ang mga damdaming doo'y nakukulóng. Ang binatŕ nama'y nakatungó, kagát ang labě, sapúpo ang malápad na nóo ng kánang kamáy, at... walâ ding imík; ang maminsan-minsang pagbuntóng-hiningá, ang nagsisikláb na paningín, ang nagdidilím na mukhâ, ang nóong kunót ay nagkákaisa sa pagpapahiwátig na hindî kaligayáhan ang itinitibók ng pusň. Anó ang nangyayari sa táong itó? Dinadalaw kayâ ng panibughó? Nagsisisi kayâ sa isáng nagawâng kasalanan? --"Ang mga taksil!"--Itó ang nawikŕ ni Gerardo pagkaraan ng ilang sandalî.--"Nagawâ nila iyón, at,.. diyatŕ nama't ang bayang iya'y nakatiís?... Wala na namáng ginawâ kungdî ang humalukipkip? Diyatŕ ba nama't walâ ni isáng tumulong, walâ ni isáng nagsanggálang kay Faure? Walâ ba roón sina Leon, siná Marcelo? Walâ ba ni isáng laláki?" Si Elena ay íiling-iling na sumagót: --"Pusňng laláki?... Ay, Gerardo! Ni isa'y walâ! Siná Leon ay handoóng lahát." --"Nguni't sa ngalan ng Diyós, ano ang kaniláng ginawâ?" --"Walâng walâ kundî ang tumingín!" --"Oh, tumingín! tumingín!!"--ang mapangláw na úlit ng binatŕ.--"At patí bagá siná Leon ay nakitingín? Díyata't ang mga ginoóng iyán na kung tawagi'y mga makabayan--silá na sa tuwing magtatalumpati'y walâng ipinangangalandákan kundi dugo hangga't kailangan!--díyata't ang mga ginoóng iya'y nakitingín patí? Oh, tumingín! Mangalandákan! Talagá bagáng táyo'y hanggán diyan na lang? Pulós na dilŕ at matá na lámang ang gagamítin? Ang áting bagáng mga bísig sa habang panahon ay pananatilíhin sa pagkakahalukipkip? Di na bagá tayo magkakalóob na sila'y igaláw?... "Oh báyan! báyan!! Násaán ang iyóng dangal?... Násaán ang iyóng lakás? "Makapangyarihan ka sa lahát, nguni't," --"Diyós lang ang makapangyayári sa kanyá;"--ang kaagad ay ipinútol ni Elíng.--"Ang mga mapanglúpig na táo at ibáng báyan ay hindî! Di ba gayón, Gerardo?" --"Túnay ang sábi mo, dapwa't di siyang nangyayári." --"Sawîng pálad na lahě ang átin!" Ang binata'y mulíng tumungó at mulíng napipi. Nakaráan ang iláng sandalî. Kaginsaginsa'y itinaás ang úlo, at tumindíg. --"Bakit, Gerardo?"--ang usisŕ ni Elíng--"Anó ang nangyayári sa iyó? Bakit ka nagkákaganyán?" --"Walâ, Elena! Akó muna'y magpapaalam." --"Bákit, saán ka páparoón?" --"Walâ, may gágawin lang akó." --"Matutulungan ba kitá?" --"Maraming salámat, Elíng!" --"Ano ang gágawin mo?" --"Tútupad ng isáng katungkulan." --"May miting ka bang dadaluhan?" --"Walâ." --"Alíng katungkulan ang sinasábi mo?" --"Si Faure ay hahangúin ko sa bilangúan!..." --"Hahangúin mo?... sa bilangúan?" --"Oo, Elena, ililigtas ko, ililigtas kong pilit ang may loób na nagtanggol sa Dakilŕng Watáwat!... Isáng kautusáng di tumpák sapagka't udyók ng simbuyó ng loob, ang nagbabáwal sa paggamit ng Bandilŕng Pilipino; nguni't hindî dáhil sa pagbabáwal na iyán, ay maáarě nang siya'y yurákyurákan at dustâdustâin ng síno mang harě-harěang ganid... Oh hindî!... Iyán ang watáwat na pinagkamatayáng sagipín ni Rizal, ni Bonifacio, at ng libo-libo pang bayani ng ating Kalayŕan. Dahil sa watáwat na iyán nagpakamatáy ang aking nunň, ang aking mahál na amá, at mga kapatíd!... At sakâ ngayo'y hahamákin? Ah!... Ang pagtatanggól ni Faure ay isáng gawâng dakilŕ! isang kabayaníhan!... Dápat ko siyang abulúyan. Palalayáin ko at palalayáin ko kaagád ang bayáning laláki!" --"At papáno ang iyóng gágawin?" --"Kun hindî siya makúha sa pamamagitan ng malulumánay at mapayapŕng pangangatwiran,... dadaánin ko sa dahás! Dahás ang sa kanya'y nagpások doón, maaárěng dahás lamang ang sa kanya'y magpápalabas!" Ang boses ni Gerardo ay nanginginig. Ang mga matá niyá ay nakapangingilabot. Si Elena'y kagyat namutlâ at warě baga'y nangliliít sa kanyáng pagkakáupô. --"Diyós ko!"--anya--"Ano ang iyong gagawín, Gerardo? Ako'y nahihintakútan!" --"Bakit, Elena? Hindî ba matwid ang aking úusigin?" --"Ipagpalagáy ko nang matwíd, subali'y bákit ka gagámit ng dahás?" --"Hindî akó gagámit kundî kailangan; at ang lahát, kapag kailángan ay dapat pangáhasán!" --"Dápat pangahasán hanggáng di nalalábag sa mga útos!" --"Oo, kung ang mga útos na iya'y nasasálig na lahát sa katwiran!... "Matwíd ba ang ginawâng pag-lúpig at ang pagkábilanggo kay Faure?" --"Siya'y nagbúhat ng kamáy sa kanyang kapwŕ!" --"Túnay! Dapwa't bákit? Ah! Sapagka't ang gánid na iyón sa kanyáng pagyúrak sa Dakilŕng Watáwat, ay niyurakan ang púri, ang dangál, ang kálulwá ng boông Kapilipinuhan!... "Ah! Hindî mga sampál ang sa kanya'y dápat igantí! Oh, dapat siyang magpasalámat at siya'y nasa sa gitnâ ng mga táong matiisin at mababait. Dápat siyáng magpasalámat at.... Kung nagkátaon, oh! ˇang báyang iyan na binubúlag ng kaduwágan, ay nakamálas ng mga paták.... niring dugô!" --"Oh, Gerardo! Ikaw, kung minsán, ay kakilákilábot! Pinanglálamig mo akó!" --"Bakit, Elena? Natatakot ka bang mamatay akó sa pagtataguyod sa púri ng mahál na Bandilŕ?" --"Oh hindî, Gerardo! Alám mo nang ang pinakamatamís kong pangárap, ang pinakamaálab na nais niríng pusň na sa iyóng iyó lang umaása, ay ang makita kang namamayáni sa ikatutubós at ikalalayŕ ng tinubúang lupŕ, ang makíta kang bangkáy sa piling ng Sagisag ng áting Búhay!... Hindî kailangang ako'y maulíla sa iyó, hindî kailángang ako'y magdúsa, hindî kailángang ako'y magluksâ, tumángis, at mag-isá sa habŕng panáhon! Titiisín ko ang lahat álang-álang sa Inang-Báyan!" Napangitî si Gerardo. Ang mga pangungusap na iyón ay sumagád hanggang pusň niyá. Kinintalan ng isang halík sa nóo ang kanyang paralúman, bago tinabánan ang nanglalamíg na kamay nitó. --"Maráming salamat, Elíng,"--anya--"Ngayon ay tulutan mo nang ako'y yumáo." --"Hintáy muna, Ardíng"--ang magíliw na samó ng binibini--"Hindî mo pa nasásagót ang tanóng ko sa iyó kanina." --"Alín iyón?" --"Ang pagpapalayŕ kay Faure. Sakali't di mo matamó ang iyong hangad sa pamamagitan ng mabuting salitaan, papáno ang iyong gagawín?" --"Ah, sakâ mo na maaaláman!" --"Sabihin mo ngayón sa ákin!" --"Sakâ ná!" Si Gerardo ay hindi na napapígil at nanáog agád. Si Elíng nama'y walâng nagawâ kungdî ang dumúngaw, sundan ng tingin ang binatŕ, bilangin ang kanyang mga hakbáng, at masdán kung saán siyá tutungo. Nang si Gerardo'y hindî maabót ng kanyang matá, ang binibini'y mulíng humílig sa dúyan at inahágis ang ala-ála sa salitáan kangína niláng dalawa. --"May katwiran si Ardíng!"--ang pabuntóng-hiningáng nábigkas sa sarili, pagkaráan ng ilang sandalî--"Kay hírap ngâ namán ng walâng kalayŕan! Kung ang Pilipinas ay malayŕ, ang mga gayong panglulúpig, at pag-alipustâ sa ating dangál ay hindî mangyayari... "Kasákitsákit at pagkápait-pait na kalagáyan itong átin. "Nguni't lagě na ba lang táyo sa ganitó,--lagě na ba lang susúkot-súkot sa ilalim ng isáng watawat na hindî átin? Lagě na ba lang talúnan at apí itóng áting báyan?... "Oh, hindî! Hindî, hindí mangyayari ang gayón! Nang lalangin ang Pilipinas ay hindî isinulat sa kanyang mukhâ ang pamagat na alipin. Hindî nilalang ang táo upang bumusábos ó pabúsábos sa ibá! Ang pagka-kayumanggí ng ating balát ay hindî tandâ ng isang kapalárang mababŕ; iyán ay búnga ng singaw ng ating mga kaparángan at bundók! "Oh, di mangyayaring ang kalagáyan nating itó ay sa habang panahón ná! Ang Kasaysayan ng Sangsinúkob ay boông linaw na inauúlat ang katotohánan na, kapag ang isang báyang nasasakúpan ay natútong humingî ng kalayŕan at pagsasarili, kapag ang báyang iyan ay napatunayan sa gawâ ang karapatán niyá sa minimithîng mga biyayŕ,--ang báyang iyan madalî ó maláon, sa pamamagitan ó ng kapayapŕan ó ng paghihimagsík, ay pilit na kakamtán ang kanyang nilaláyon.... "May nagsasábing nagkakailángan mulî ng isáng paghihimagsík sa Pilipinas, upang mátamo ang pagsasariling pinipita. "Hindî akó sang-ayon sa gayóng madugông paghahakŕ. Hindî nararapat, hindî napapanahón, ni hindî kailángan ang isáng paghihimagsík. Ang patalim ay dapat lamang hawakan kapág napadiwarŕ ná ang kahulihulíhang patak ng pag-asa sa mapayapŕ at makatwirang pamamanhik sa báyang nakasasakop. Ang Pilipinas ay may pag-asa pa... Ako'y nananálig na may isang dakilŕng Amerika na, sapagka't may puri at dangal ay di papáyag magpakailan man na siya'y sumpâ-sumpáin ng isang báyang inamis, at tawag-tawáging magdaraya! bulaan! taksil! magnanakaw!... Ako'y nananálig na sapagka't siya'y namayani at nagbuhos ng dugông sarili sa dambanŕ ng Kalayáan, ang báyang Amerikáno ay di malilinláng ang isang lahěng sa twî-twî na'y uháw sa isang malayŕng búhay! Ako'y nananalíg na, sapagka't siya'y matalino at hindî mangmang ang Amérika ay hindî magpapakáulól na magbibingibingihan sa mga ipinagsisigáwang áral, balŕ at sumbát ng Kasaysayan ng Sangdaigdig. Ako'y nananálig na hindî siya magpapakáulól na papáris sa ipinamalas na mga hidwâng kaasálan ng mapanglúpig na Inglaterra at ng mapangbusábos na Espańa! "Oo, ang Pilipinas, ay mayroón pa ngâng pag-ása! At dahil dito'y isang katiwalěang dî mapatatáwad ang bumangon ngayón at maghimagsík! "Nguni't... sa haráp ng mga pagdayŕ, pagláit, at pagdustâ sa dangál ng bayan, sa harap ng mga panglulupig at mga kaasalang hidwâ na ginagawî dito ng mga harěharěan, żay sino kayâ ang di mangangambá, sino kayâ ang di sasagěan sa gunitâ ng maiitim na guníguní at madudugông ala-ala?... "Ah!... Pag ganyán nang ganyán, kapag di napútol ang mga ganyang gawâ, kapag ang mga nasaitaas ay di susugpuin ang kanilá ding kasagwâan, kapag ang mga daing, hibik at sigaw ng nanga saibabâ ay di didinggín... oh! żsino ang makapagsasabi, kapág nagkagayón ná?.... ˇMaaárě na ang Bayang iyan na ulirán sa pagtitiis, ay di makabatá sa anták ng sugat!!... ˇMaaárě na ang Bayang iyan ay mabúlag sa laot ng kanyang pagkaamis!!... ˇMaaárě na siya'y makalimot sa sarili, makalimot sa Diyos, makalimot na siya'y mahinŕ!... ˇˇMaaarě na ang mabangís niyang dugô ay mágising at... kumulô!! ˇMaaárěng sumipót diyan ang mga Bonifacio, ang mga Elias, ang mga Simoun, ang mga Matanglawin, ang mga Kabisang Tales!!... "Oh! Kapag nagkátaón!!... "Pagkasaklapsakláp na dilidilihin!... "Oh huwag! huwag, makatwirang Langit! huwag tulutang mangyari ang gayong pagkapaitpait na bágay!!"... Ganitó ang mga paghahakang sunod-sunod na sumagě sa pag-iisip ni Elena--mga paghahakang kaipala'y dulot sa kanya ng tangang aklát na kinababasahan sa likod ng mga salitáng: "Noli me Tángere at El Filibusterismo." XXI MATWÍD Ó BALUKTÓT? Hating-gabí. Kinúkubkob ang boông báyan ng isáng kadilimang nakapanghihilakbót. Ulap na sakdál ng itím ang nagpápasungít sa mukhâ ng lángit. Walâ ni buwán, ni bitúin, ni talŕ. Ang lahát ng mga kaigá-igáyang hiyás na iyán ng kalangitan ay áayaw pasilay, nagtatagňng parapara na anaki'y nagtatampó, nagsasawŕ at nasusuklám ná sa mapagkunwarî, at magdarayŕng Sangkataúhan... Máliban sa manakâ-nakâng táhulan ng mga áso, maliban sa mga idinahák-dahák at iniubó-ubó ng mga natutuyô, máliban sa huni ng sári-sáring ibong nagdapň sa mga púnong kahoy, maliban diya'y walâ ng ingay na madidinig. Lahát ay katahimíkan, dilím, kapanglawán. Sa isáng súlok ng pinakaplaza ó liwasán ng Libís, ay may isáng táong nakatayô. Sino siya? Aywan. Ang kanyáng nóo, mga matá at hanggang ilóng ay natataklubán ng malapad na pardyás ng sambalilo; samantaláng ang babŕ nama'y nakukublí sa mahabŕng pangliíg ng kanyáng kapote. Ang panginginíg ng katawán, ang pangangatál ng mga labě, ang hawak na balaráw, ay paraparang nagpapahiwatig na ang táong itó ay may gagawin! may gágawíng isang bagay na kakilakilábot!... Nagkakanghahabŕ ang liíg ng lalaki sa pagtanaw sa isang bahay na nakatayô sa kabilang panig ng liwasán. Ang pintô ng bahay ay nakabukás at sa loób ng sílong ay may isáng ílaw na maliit. Sino ang nasa báhay na iyon? Ang kasintahan kayâ ng lalaki? Nguni't bakit ang laláking ito ay may tagláy na sandata, bakit gayón na lang ang panginginíg ng kanyáng kataúhan? Naglilo kayâ ang iniíbig? At itó bagá ang gabíng napilě niya úpang idáos ang paghihigantí?... Baká namán hindî, baká namán hindî naglílo ang kanyáng sinisintá, kundî may isáng taksil na ibig maglugsň noóng gabíng iyón sa púri ng búhay ng kanyáng búhay? Aywán din ngâ. Samantala'y ating masdán ang mga kílos ng laláki. Hindî na siya ngayón nakatigil, lumalákad ná at tinutungo ang báhay. Ang báhay na itó ay may tánod palá! isang nakabaril na ngayo'y lumabás sa silong at lumuklók sa isang bangkô na nása sa labás ng pintůan. Sandalî nating matyagan ang tánod. Siya'y may katandâan ná. Bukód pa sa pandak, ang katawán niya'y hukót at payát na payát. Ang mga matá, ay di lang nagpapahiwatig na ang katawáng iyón ay pinanáwan ná ng lahát ng siglá, ng lahat ng ínit; inihahayág din namán nilá ang katotohanánan na, ang kahabághabág na tánod ay may dalawáng gabí nang di nakatitikím ng túlog. Sabíhin pa ba! Sa gayóng pátag at tahimik na pagkakaupô ay walâ siyáng nararamdamán kundî ang sa kanyang balintataw, ay ikínulbit-kulbít ni áling Antók; walâ siyáng nauulinígan kundî ang mahinhíng áwit ni Antok din; walâ siyáng nakikita kundî ang kanya ring kumaring Antok na sásayawsayaw at pupúngaypúngay sa kanyang haráp. Ang bayáning bantay ay humikáb nang sunód-sunód; untî-untîng nalitó; untî-untîng umamín kay Antok; untî-untîng nayukáyok... Na siya'y guardia at dahil dito'y di dapat yumukayok? Ay ano naman kun siya'y guardia, sa ang pinag-guguardiahan namán eh, iisa-isa at nakukulóng sa isang kulungan--isáng kulúngang bakal ang mga réhas, at nakasusě pa, at ang susě, ay nasa loob ng kanyang bulsá? Na, baká siya'y lusúbin ng mga kaaway, samantálang nayuyukayok? Hús! Ay anó iyon? Gasino ná ang kalabitín ang kanyang baríl at gasino ná ang humiyáw ng "Magnanákaw!!" Na, baká siya'y masubukan ng teniente--ng tenienteng mabangís?... Pshe! Síno ang masusubúkan--siyá? siyá na kung matulog eh kay bábaw-bábaw, na sa isang kaluskós ng dagâ, sa isáng ingít ng bubwit, ay nagigising? At síno ang susúbok? ang teniente?--ang tenienteng lumákad lang eh, nayáyanig ang lupŕ,--ang tenienteng walâng tigil ng ká-uubó at kadadahák, ang tenienteng paglákad eh, humihilahod sa lupŕ ang sable--paghiláhod na kay ingay-ingay--ingay na bumubuláhaw sa mga áso, hanggáng mga manók--mga manók at áso na kapág nagpuputák at nagtatahól ay pilit na ikagigísing ng lalňng matákaw sa pagtúlog?--Iyan ang tenienteng makasusúbok sa kanyá?... Malayňng malayň, sing-layň ng langit sa lupŕ! At sakâ, bukód sa rito, mayukayok man siya, ay hindî naman tangkâ niyá ang matulog ah! ˇˇKundî ang umiglip lang ah!! żAy anó ang iglip?... Sa dúlo ng mga ganitóng paghahakŕ ang bibig ng bantáy ay dáhandáhang nábuka, ang mondo'y dáhandáhang nalímot at dáhandáhang tumulň ang ... aywan kung anó... mulâ sa... aywan kung saán. At sa gitnâ ng gayóng pagkábuka ng bibíg, sa gitnâ ng gayóng pagkalímot sa mondo, sa gitnâ ng gayóng pagtulň ng ... aywan kung anó--ay siyang pagsulpót sa liwánag ng ilaw, at paglundág sa kanyáng haráp ng lálaking kanina'y tatayôtayô sa isang súlok ng liwasán--ng laláking may háwak na balaráw--balaráw na ngayo'y nakatiín sa sikmurŕ ng tánod! Ang nágulantang sa kanyáng pakikiuláyaw kay Antok, ay walâng nagawa kundî ang umígtad sa pagkakaupô, ipagngangáhang lalň ang bibig at pandilatin ang mga matá! Ang salitang "Magnanákaw!" ay hindî maisigaw! Ang baríl ay hindî mákalabít! --"Isáng kilos, isáng sigáw, at ikáw ay patay!"--ang pasalubong ng kanyáng panaúhin... --"Naku pô!" ang marahang tugón. --"Ibíbigay mo ang bilanggô ó hindî?" --"Naku pô!" --"Sstt!... Sagutín akó... at madalî!" --"Ay papáno pô bá... ang gágawin ko sa iyá'y... itiniwalŕ... sa ákin!" --"Huwag mag-alaala... Ililigtás kitá... ako'y nangangakň sa ilálim ng áking dangál." --"Ay bakâ pô ako'y inyóng ululín... ay kaawŕ-awŕ pô..." --"Ha? at ipinalalagáy mo akong magdarayŕ?" --"Naku pô! hindi pô! patawád pô!" --"Anó? Ibibigáy mo ang bilanggô ó hindî?" --"Ay inakú pô! Huwag mo pong ididiín ang sundáng, at parang hinahalúkay ang aking tiyán!" --"Maúlit ka! Ibibigáy mo ó hindî?" --"Ibibigáy pô!" Noón din ay lumayŕ si Faure! Sa bugsô ng ligaya, at pagmamahalan ang dalawáng magkatoto ay waláng naigáwad na pasalubong sa bawa't isá kundî ang pipíng pagyayakapán. Kasáma ang tánod na kagyát nilísan ng dalawá ang bilanggúan. Kinabukásan ang tenienteng yumúrak nang walâng patumanggâ sa Bandilŕng Pilipino, ay nabalitŕng patáy. Isang talibóng daw ang nakatárak sa dibdib ng kahabaghabag na lumaláng sa kanya ring pagkasawî... Si Faure ay nakatákas sa ibang lupáin. Doón sa mga kaparangá't bundók ng mga báyang malalayŕ--doón sa di kilala ang kapangyarihan ng táo sa kapwŕ tao,--doón sa di abót ng mapanglúpig na mga útos ng isang pamahalŕang mapagbusábos--doón siyá naniráhan, sa pilíng ng mga Tell, nang panátag ang pusň, payapŕ ang kalulwá't pagiísip,--malayŕ katulad ng ibon sa himpapawid,--maligáya katulad ng bulaklák na hinahagkán ng hamóg.... WAKAS NG Bulalákaw ng Pag-ása. End of Project Gutenberg's Bulalakaw ng Pag-asa, by Ismael Alberto Amado *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BULALAKAW NG PAG-ASA *** ***** This file should be named 35868-8.txt or 35868-8.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/3/5/8/6/35868/ Produced by Tamiko I. Rollings, Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by the Digital and Multimedia Center, Michigan State University Libraries.) Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.org/license). Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: http://www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.